برتراند راسل
برتراند آرتور ویلیام راسل، ارل راسل سوم (به انگلیسی: Bertrand Arthur William Russell, 3rd Earl Russell)، (زادهٔ ۱۸ مه ۱۸۷۲ — درگذشتهٔ ۲ فوریه ۱۹۷۰)، فیلسوف، منطق‌دان، ریاضی‌دان، مورخ، جامعه‌شناس، برنده جایزه نوبل و فعّال صلح‌طلب بریتانیایی بود که در قرن بیستم زندگی می‌کرد.
راسل، یکی از فیلسوفان پیشتاز قرن بیستم محسوب می‌شود و «جنبش مخالفت با آرمان‌گرایی» را در اوایل قرن بیستم رهبری می‌کرد. از وی، به همراه گوتلوب فرگه و لودویگ ویتگنشتاین، به عنوان بنیانگذاران فلسفهٔ تحلیلی یاد می‌گردد.
برتراند راسل، یک فعال ضد جنگ و نیز مخالف امپریالیسم بود که به دلیل عقاید صلح‌طلبانه‌اش در طول جنگ جهانی اول، از دانشگاه اخراج شد و به زندان افتاد. او مخالف آدولف هیتلر، منتقد تمامیت‌خواهی استالین، معترض درگیری آمریکا در جنگ ویتنام و همچنین از حامیان خلع سلاح هسته‌ای بود. وی در سال ۱۹۵۰، به پاس «آثار متعدد در حمایت از نوع‌دوستی و آزادی اندیشه»، برندهٔ جایزه نوبل ادبیات گردید.
علاوه بر ریاضیات، بخش مهمی از شهرت برتراند راسل به سبب نظریاتش در زمینه فلسفه تحلیلی است. راسل از پایه‌گذاران منطق جدید و بنیانگذاران اصلی فلسفه تحلیلی به‌شمار می‌رود.
برتراند راسل یکی از مشهورترین فیلسوفان خداناباور قرن بیستم و از منتقدان برجسته اعتقاد و عمل مسیحی بوده‌است. پاره‌ای از نوشته‌هایش در این زمینه در کتابی تحت عنوان چرا مسیحی نیستم؟ جمع‌آوری شده‌اند.
البته او همانگونه که در مناظره با فردریک کاپلستون می‌گوید، مدعی توانایی در اثبات عدم خدا نیست اما چند سال بعد به‌کارگیری تمثیل قوری سماوی سعی در تأکید بر دیدگاه بی‌خدایانه (به جای ندانم گرایی) نمود.
راسل در من یک خداناباورم یا یک ندانم گرا؟ در سال ۱۹۴۷ می‌گوید:
به عنوان یک فیلسوف، اگر بخواهم برای شنونده‌های فلسفی محض سخن بگویم باید بگویم که خود را یک ندانم گرا توصیف می‌کنم چرا که فکر نمی‌کنم برهانی قاطع وجود داشته باشد که کسی بتواند اثبات کند که خدایی وجود ندارد.
از سوی دیگر اگر بخواهم آن را صاف و ساده به فردی عامی بگویم فکر می‌کنم که باید بگویم من یک خداناباور هستم چرا که وقتی می‌گویم نمی‌توانم اثبات کنم که خدایی وجود ندارد مجبورم که همچنین به همانسان بگویم که نمی‌توانم اثبات کنم که خدایان هومری وجود ندارند.
به تصریح او پرسش اساسی فلسفه دین این نیست که آیا چیزی به نام خداوند وجود دارد یا نه، بلکه این است که آیا تعریف خداوند مصداق و نمونه‌ای دارد یا خیر. این تحلیل مشهور راسل از «وجود دارد»، عبارت «خداوند وجود دارد» را بی‌معنا و در زمره غلط‌های گفتاری مصطلح برمی‌شمرد.
وی دین را ناشی از ترس می‌داند به‌طوری‌که در کتاب «اجتماع انسانی» خود می‌گوید:
انسان پدیده‌هایی را می‌دیده‌است که باعث ترس و اضطرابش می‌شده و برای اینکه این ترس و اضطراب را آرام کند، نمی‌توانسته از علم و شناخت واقعی پدیده‌ها که بعد منجر به پیدا کردن راه حلی مناسب و منطقی می‌شده استفاده کند در نتیجه به جای علاج واقعه یک مسکن برای خود پیدا می‌کرده و به تعبیری دل خود را خوش می‌کرده‌است. مثلاً با اعتقاد به قضا و قدر ناملایمات زندگی را برای خود تعریف می‌کرده یا با اعتقاد به بهشت و اینکه اگر ما اینجا سختی می‌کشیم در عوض بهشتی وجود دارد که در آنجا راحتیم ناملایمات زندگی را برای خود تحمل پذیر و توجیه می‌کرده‌است.
در کتاب قدرت دربارهٔ سیاستمداران می‌گوید:
کسب قدرت هرچه بیشتر، هدف حاکمان سیاسی بشری است همچنان که قانون جاذبه، در اجسام، حاکم است… فقط با کشف این رمز که قدرت طلبی، عامل تعیین‌کننده فعالیت‌های مهم سیاسی است می‌توان طومار تاریخ تحولات سیاسی بشری از باستان تا معاصر را توجیه و تفسیر نمود… به همان ترتیبی که در علم فیزیک، «انرژی» عامل اساسی پدیده‌ها است «قدرت طلبی» مانند انرژی، دارای صورت‌های گوناگون است، تموّل، ارتش، مهمات جنگی.
راسل در کتاب اخلاق و سیاست در جامعه می‌نویسد:
اگر انسان را معجونی از فرشته و حیوان بدانیم حقّاً دربارهٔ حیوان بی‌انصافی کرده‌ایم پس چه بهتر است که او را – ترکیبی از فرشته و شیطان بدانیم.
راسل در فصل آخر کتاب «آیا بشر آینده‌ای هم دارد؟»، یادآور می‌شود که پیشرفت علم با وجود این رهبران خودخواه، تا چه حد به مصائب بشر افزوده به نظر او نزاع سال ۱۹۶۱ کندی و خروشچف تا نابود کردن همه ابناء بشر فاصله‌ای نداشته‌است.
او می‌نویسد:
اینک (ژوئیه ۱۹۶۱) مهمترین مسئله‌ای که در برابر جهان قرار دارد بدین قرار است:
آیا از راه جنگ می‌توان چیزی بدست آورد که کسی بپسندد؟ کندی و خروشچف می‌گویند آری. مردانی که از سلامت عقل، برخوردارند می‌گویند نه. اگر این دو را قادر به تخمین احتمالات عقلانی بدانیم، ناگزیر به این نتیجه می‌رسیم که هر دو نفر بر این امر که وقت خاتمه دادن به وجود بشر رسیده‌است اتفاق نظر دارند.
خلاصه‌ای از سیر تحولات فلسفی راسل، در کتاب تکامل فلسفی من به قلم خود او به تحریر درآمده‌است.
کتاب‌شناسی
برتراند راسل در طول حیاتش مقالات و کتاب‌های بسیاری به جای گذاشت. فهرست زیر شامل گزیده‌ای از مشهورترین آثار وی است:
| نام کتاب | مترجم فارسی | انتشارات و سال انتشار | موضوع کتاب |
|---|---|---|---|
| تحلیل علمی ـ فلسفی از اصول مارکسیسم ماتریالیسمبه‌قلم برتراند راسل، موریس مترلینک، آندره ژید | س. مکاروان، | ۱۳۵۷. | مارکسیسم |
| آرمانهای سیاسی | مهدی افشار | تهران: زرین، ۱۳۵۷. | علوم سیاسی |
| پیروزی سفید | پرویز مهاجر | رازی، ۱۳۶۳. | ایالات متحده—سیاست و حکومت |
| در تربیت بخصوص در دوره اول کودکی | عباس شوقی | ۱۳۳۹. | آموزش و پرورش کودکان |
| زناشوئی و اخلاق | ابراهیم یونسی | تهران: شرکت سهامی نشر اندیشه، ۱۳۴۱. | امور جنسی—اخلاق |
| حقیقت و افسانه | منصور مشگین‌پوش | [تهران]: رازی، ۱۳۶۱. | مقاله‌های انگلیسی |
| جهان‌بینی علمی | حسن منصور | تهران: آگاه، ۱۳۶۰. | علوم—روش‌شناسی |
| شاهراه خوشبختی | ع. وحید مازندرانی | تهران: امیرکبیر، ۱۳۵۵. | موفقیت |
| زمینه‌های فلسفه | محسن امیر | تهران: کیهان، ۱۳۴۹ | فلسفه—تاریخ |
| علم ما به عالم خارج، به عنوان زمینه‌ای برای بکاربردن روش علمی در فلسفه | منوچهر بزرگمهر | تهران: بنگاه و نشر کتاب، ۱۳۴۸. | شناخت (فلسفه) |
| علم و مذهب | رضا مشایخی | تهران: دهخدا، ۱۳۵۵. | علم و دین |
| عمل و تئوری بلشویسم | احمد صبا | کتاب تهران. | کمونیسم |
| قدرت | نجف دریابندری | تهران: خوارزمی، ۱۳۶۱. | علوم سیاسی |
| درک تاریخ | یدالله طوسی | تهران: کتابخانه ابن سینا، ۱۳۴۱. | تاریخ—فلسفه |
| در ستایش فراغت و چند مقاله دیگر | ابراهیم یونسی | تهران: اندیشه، ۱۳۴۹. | مقاله‌های انگلیسی |
| تاثیر علم بر اجتماع | محمود حیدریان | تهران: دهخدا، ۱۳۴۳. | علوم—جنبه‌های اجتماعی |
| مسائل فلسفی | احمد اردوبادی | تهران: کانون معرفت. | فلسفه انگلیسی |
| تاثیر علم بر اجتماع | مهدی افشار | تهران: زرین، ۱۳۳۵. | علوم—جنبه‌های اجتماعی |
| چرا مسیحی نیستم، مقالاتی چند راجع به مذهب و موضوعات مربوط به آن | س. الف. س. طاهری. | راسل، برتراند راسل، ۱۸۷۲–۱۹۷۰م. Russell, Bertrand Russell—مقاله‌ها و خطابه‌ها | |
| انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ و اسلام | مهدی قائنی | قم: خانه کتاب، ۱۳۵۹. | روسیه شوروی—اوضاع اجتماعی |
| جنایات جنگ در ویتنام | ایرج مهدویان | تهران: فرهنگ، ۱۳۴۷. | جنگ ویتنام، ۱۹۶۱–۱۹۷۵م |
| مسائل فلسفه | منوچهر بزرگمهر | [تهران]: خوارزمی، ۱۳۴۷. | فلسفه انگلیسی |
| مرجع قدرت و فرد | منصور مشگین‌پوش | تهران: رازی، ۱۳۶۲. | قدرت (علوم اجتماعی) |
| قدرت، دولت و فرد | علیرضا شاهین نوری | تهران: دهخدا. | قدرت (علوم اجتماعی) |
| آینده بشر | م. منصور | نشر اندیشه، ۱۳۴۳. | انسان‌شناسی—مقاله‌ها و خطابه‌ها |
| اخلاق و سیاست در جامعه | محمود حیدریان | ۱۳۴۹. | اخلاق اجتماعی |
| آیا بشر آینده‌ای هم دارد؟ | م. منصور | تهران: مروارید، ۱۳۴۴. | حقوق بشر |
| تحلیل ذهن | منوچهر بزرگمهر | تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، ۱۳۴۸. | روانشناسی |
| تسخیر خوشبختی | فریدون حاجتی | تهران: گنجینه، ۱۳۶۹. | خوشبختی |
| جستارهای فلسفی | میرشمس‌الدین ادیب‌سلطانی | تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۳. | فلسفه جدید |
| چرا مسیحی نیستم | روح‌الله عباسی | تهران: انتشارات روز، ۱۳۴۷. | آزاداندیشی |
| تاریخ فلسفه غرب و روابط آن با اوضاع سیاسی و اجتماعی از قدیم تا امروز | نجف دریابندری | ۱۳۴۷. | فلسفه—تاریخ |
| الفبای نسبیت | محمود خاتمی | مؤسسه انتشارات مدبر، ۱۳۷۰. | نسبیت (فیزیک) |
| مفهوم نسبیت انشتین و نتایج فلسفی آن | مرتضی طلوعی | تهران: امیرکبیر، ۱۳۴۰. | نسبیت (فیزیک) |
| ماده و یاد: رهیافتی به رابطه جسم و روحاثر هانری برگسن با توضیحات و مقدمه‌ای در نقل آراء دانشمندان اخیر و پاسخ اعتراضات برتراند راسل | مترجم علی قلی بیانی | تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۵. | جسم و جان |
| جنگ هسته‌ای | فریدون حاجتی | تهران: اکباتان، ۱۳۶۲. | جنگ هسته‌ای |
| شرح حال برتراند راسل بقلم خودش | مسعود انصاری | تهران: فروغی، ۱۳۵۰. | راسل، برتراند راسل، ۱۸۷۲–۱۹۷۰م. Russell, Bertrand Russell |
| امیدهای نو | شایگان | [تهران]، [۱۳۳۶؟]. | مسائل اجتماعی |
| آرمانهای سیاسی | حسن سیدی منصور | تبریز: ابن‌سینا، ۱۳۴۶. | علوم سیاسی |
| زناشوئی و اخلاق | مهدی افشار | تهران: کاویان، ۱۳۵۴. | امور جنسی—اخلاق |
| زندگینامه برتراند راسل به قلم خودش | احمد بیرشک | تهران: خوارزمی، ۱۳۷۷. | راسل، برتراند راسل، ۱۸۷۲–۱۹۷۰م. Russell, Bertrand Russell—سرگذشتنامه |
| قدرت «تحلیل جدید جامعه» | هوشنگ منتصری | تهران: مؤسسه مطبوعاتی عطائی. | علوم سیاسی |
| قدرت | نجف دریابندری | تهران: خوارزمی، ۱۳۷۱. | علوم سیاسی |
| جنگ ویتنام | صمد خیرخواه | [تهران]: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، ۱۳۵۱. | جنگ ویتنام، ۱۹۶۱–۱۹۷۵م |
| مشکلات جهانی افزایش جمعیت مجموعه مقالات شامل: ۱ـ فشار جمعیت و جنگ…[و دیگران] | احمد کتابی | [تهران]: چاپخانه خوشه، ۱۳۵۱. | جمعیت |
| مقدمه‌ای بر فلسفه ریاضی | ابوالقاسم لاله. | [تهران]: یاسین، ۱۳۷۶ | ریاضیات—فلسفه |
| جهانی که من می‌شناسم | روح‌الله عباسی | تهران: امیرکبیر، ۱۳۴۵. | تحولات اجتماعی |
| تسخیر خوشبختی | مهدی قراچه‌داغی | تهران: نشر ذهن‌آویز، ۱۳۷۸. | خوشبختی |
| آموزش و زندگی بهتر | ناهید فخرائی | تهران: بنگاه و نشر کتاب، ۱۳۵۵. | آموزش و پرورش |
| عرفان و منطق | نجف دریابندری | تهران: کتاب‌های جیبی، ۱۳۶۲. | فلسفه—مقاله‌ها و خطابه‌ها |
| شرح انتقادی فلسفه لایبنیتس به ضمیمه قطعات برجسته به همراه مقدمه جدید جان اسلاتر | ایرج قانونی | تهران: نشر نی، ۱۳۸۲. | لایبنیتس، گوتفرید ویلهلم فون، ۱۶۴۶–۱۷۱۶م. Leibniz, Gattfried Willhelm von—نقد و تفسیر |
| زناشویی و اخلاق | ح. منتظم | تهران: بنگاه نشر اندیشه، ۱۳۳۷. | امور جنسی—اخلاق |
| گزیده آثار راسل | مهدی افشار ویرایش رابرت ای. اگنر | [تهران]: زرین، [-۱۳۵]. | راسل، برتراند راسل، ۱۸۷۲–۱۹۷۰م. Russell, Bertrand Russell |
| الفبای شهروند خوب و تاریخ جهان در یک‌کلام | رضی هیرمندی تصویرگر: فرانسیسکا تمرسون زیر نظر شورای ادبی | تهران: افق، ۱۳۸۶. | طنز انگلیسی |
| تاریخ فلسفه غرب [ویرایش ۲؟] | نجف دریا بندری | تهران: کتاب پرواز، ۱۳۷۳. | فلسفه غرب |
| فلسفه تحلیل منطقی (برگرفته از تاریخ فلسفه غرب) | گزینش و سعید توکلی پارسان | تهران: کتاب روشن، ۱۳۸۷. | فلسفه غرب |
| آزادی و سازمان: پیدایش و سیر تکوین سوسیالیسم، لیبرالیسم، رادیکالیسم، ناسیونالیسم | علی رامین | تهران: فرزان، ۱۳۸۶. | آزادی |
| تکامل فلسفی من | نواب مقربی | تهران: صراط، ۱۳۸۷. | راسل، برتراند راسل، ۱۸۷۲–۱۹۷۰م. Russell, Bertrand Russell |
| تحلیل ذهن | منوچهر بزرگمهر | تهران: خوارزمی، ۱۳۸۷. | روانشناسی |
| جهان‌بینی | حسن منصور | تهران: آگاه، ۱۳۷۸. | علوم |
| عرفان و منطق | نجف دریابندری | تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، [۱۳۴۹]. | فلسفه—مقاله‌ها و خطابه‌ها |
| اتمیسم منطقی | اجلال پی‌کانی | تهران: علم، ۱۳۸۸. | ذره‌گرایی |
| رسالهٔ منطقی ـ فلسفینوشتهٔ لودویگ ویتگنشتاین: درآمد برتراند راسل | میرشمس‌الدین ادیب‌سلطانی | تهران: امیرکبیر، ۱۳۸۸. | منطق ریاضی |
| اصول نوسازی جامعه | مهدی افشار | تهران: زرین، ۲۵۳۷ = ۱۳۵۷. | جامعه‌شناسی |
| تاریخ فلسفه غرب | نجف دریابندری | تهران: کتاب پرواز: کتاب آوند دانش، ۱۳۹۰. | فلسفه—تاریخ |
| تاریخ فلسفه غرب | نجف دریابندری | تهران: پرواز، ۱۳۶۵. | فلسفه—تاریخ |
| برگزیدهٔ نوشته‌های اساسی برتراند راسل/ رابرت اگنر، لستر دنان | کاظم فیروزمند | تهران: مهر ویستا، ۱۳۹۱. | راسل، برتراند راسل، ۱۸۷۲–۱۹۷۰م. Russell, Bertrand Russell |
| قدرت و فرد | مهدی افشارزرین | قدرت (علوم اجتماعی) | |
| سه رساله در باب معنی/ گوتلب فرگه، برتراند راسل، پیتر استراوسن | راحله گندمکار | تهران: نشر قطره، ۱۳۹۱. | معنی‌شناسی (فلسفه) |
| مسائل فلسفه | منوچهر بزرگمهر. | تهران: خوارزمی، ۱۳۹۰ | فلسفه انگلیسی |
| قدرت | نجف دریابندری | تهران: خوارزمی، ۱۳۹۰ | قدرت (علوم اجتماعی) |
| در ستایش بطالت | محمدرضا خانی | تهران: نیلوفر، ۱۳۹۳. | مسائل اجتماعی |
| پژوهشی در معناداری و صدق | همایون کاکا سلطانی | تهران: جامی، ۱۳۹۴. | معنی‌شناسی (فلسفه) |
| مسئله چین | امیر سلطان‌زاده | تهران: علم، ۱۳۹۴. | چین |
| چرا من مسیحی نیستم و مقالاتی دیگر دربارهٔ دین و موضوعات مربوط به آن | گردآوری: پل ادواردز مترجم امیر سلطان‌زاده | تهران: علم، ۱۳۹۵. | آزاداندیشی |
| بلشویسم از تئوری تا عمل | امیر سلطان‌زاده | تهران: علم، ۱۳۹۵. | کمونیسم |