شماره بازیابی: ۳۰۳۱
شماره مدرک کتابخانه مجلس: IR‭۱۰-۳۰۳۱۶‬
زبان اثر: فارسی
عنوان و نام پدیدآور: شرح دعاء صباح/ از: ابراهیم امینی.
تاریخ کتابت: ق ۱۱ تا اوایل ۱۲ق.
قطع: ‮رقعی. ‭۱۲/۵‬*‭۱۸‬سم. ‭۱۳۰‬ص. ‭۱۵‬س. ‬
آغاز، آغازه، انجام، انجامه: ۱(بسمله) خیر غره طلع من غیب لیل المداد علی صباح اهل التیقن و الاعتقاد حمد من دلع لسان الصباح… و بعد بلسان دعاگویی و زبان ثناجویی بعرض میرساند داعی یقینی ابراهیم امینی که بحکم امر نافذ فرمان قل ادعو الله… استدعای مقاصد بدعا از حضرت عزت عز و علا فعلی است لازم… تا درین و لا که بعد از وفور مرور محنت و بلا که لازم سفر و ملازم جلاست، نوبت دیگر آفتان جهانتاب مقاصد از مطلع امانی طالع گشته… پرچم حضرت اعلی شاه دین پناه پرتو توجه بر ساحت حالت اهالی خراسان انداخت… فقیر کثیرالمحن حقیر کسیر البدن بوطن آمد و بتقریبی رقعه نیازی بسده سنیه عالیجاهی ارسال داشت… آن دین پناهی که ظل دولتش در تموز نیمروز مورث برد الیقین هر غم اندوزست… نگین تمکین والد ماجدش با نظم بدیع، زنده است کسی که در دیارش، ماند خلفی بیادگارش، یا یحیی خذ الکتاب بقوه و نقش خاتم اتمش و آتیناه الحکم صبیا ناصب مناصب العدل و الجود ناهج مناهج النصفه بصفه الانصاف فی الوجود… الکریم بن الکریم سلطان الملوک و ملک السلاطین شجاع الدوله و السلطنه و الاقبال ملک سلطان محمود… و بعد از مطالعه آن ضریعه… باستفسار و استخبار احوال این پایمان گشوده بودند…
۲بحمد الله ای دل که از فیض عام/ به سیرابی این بوستان شد تمام
در آن هر طرف رنگی از گل شگفت/ ز هر نکته ریحان و سنبل شگفت
بنام کسی یافت زیب تمام/ کزو یافت ملک ریاست نظام
زتر کی و چر کس غلامان دلیر/ یخ و برف افکنده در گرمسیر
… رخش مهبط نور اقبال و جاه/ خدای جهان داردش در پناه
خواندمیر که معاصر او بوده و سرگذشت او را نوشته، این تالیفات را برای او یاد کرده است:
۱٫ تاریخ فتوحات شاهی (که تاریخ شاه اسماعیل به امر او است). ۲٫ رباعیات در ترجمه دیوان حضرت علی (ع). ۳٫ مناظره مهر و مکتوب.
در دانشگاه، مجموعه‌ای است شامل ۳ کتاب از ابراهیم امینی و در فهرست آن کتابخانه گفته نشده که این ابراهیم امینی کیست: سه کتاب مزبور اینها این است:
۱٫ شرح و ترجمه مناجات حضرت علی (ع) است به نظم و از دیباچه آن که در فهرست نقل شده، پیداست که امینی هریک بیت از مناجات منظوم منسوب به علی (ع) را با یک رباعی ترجمه کرده است (نظیر همین کار را در کتاب حاضر، شرح دعاء صباح و ترجمه دیوان کرده و هر فقره دعاء و هر بیت دیوان را با یک رباعی ترجمه کرده است.
۲٫ شرح دعاء صباح، کتاب حاضر.
۳٫ ترجمه دیوان علی (ع)، که در جبیب السیر نیز یاد شده- به نام نظم الجواهر (این نام در حبیب السیر نیامده).
از تاریخ فتوحات شاهی، نسخه‌ای در دانشکده ادبیات و در کتابخانه سلطان القرائی (تبریز) موجود است. و در مجلد دوم فهرست دانشگاه نیز نسخه از کتاب فتوحات شاهی معرفی شده و آقای منزوی، مولف فهرست مزبور نوشته‌اند که در نسخه صریحا نوشته شده «فتوحات شاهی تالیف ابراهیم امینی است» اما نوشته نسخه را نادرست دانسته و آن را بخشی از حبیب السیر خواندمیر شناخته‌اند. در ذریعه و فهرست ادبیات نیز این نظر آقای منزوی در ذیل عنوان فتوحات شاهی نقل شده. این نگارنده تصور می‌کنم که در مراجع یاد شده، ابراهیم امینی به درستی شناخته نشده و مولفین محترم این مراجع از سخن خواندمیر در حبیب السیر بی اطلاع مانده‌اند، زیرا با گفته میر مسلم می‌گردد سلطان ابراهیم امینی کتابی در تاریخ شاه اسماعیل صفوی نگاشته و در همان زمان که خواندمیر بخش‌های آخر حبیب السیر را می‌نوشته امینی نیز به تالیف فتوحات شاهی با عباراتی آمیخته به استعارات و لطائف اشتغال داشته. مگر آنکه نسخه ش ۱۰۱۲ دانشگاه بخشی از حبیب السیر باشد نه فتوحات شاهی (و این نگارنده با کمال تاسف تا این زمان موفق به دیدن نسخه فتوحات دانشگاه نشده‌ام).
تزئینات متن:عناوین و عبارات تازی و آیاتی که به گواه آمده، با قلم آبی یا طلا و یا شنگرف است.
تزئینات نسخه:فقرات دعا با آب‌طلا، برگ اول دارای نیم سرلوح مذهب و تمام صفحات دارای جدول به قلم آب‌طلا و لاجورد و شنگرف است.
نوع کاغذ:اصفهانی.
تزئینات جلد:تیماجی قهوه‌ای.
نک: دانشگاه، ش ۲۴۵۷ (ج ۹ ص ۱۱۹۲-۱۱۹۶ و ج ۲/ ۶۳۷؛ حبیب السیر چاپ خیام، ۴/ ۳۲۶-۳۲۸؛ فهرست بنگال، ۱/ ۵۳۲).
این نگارنده تا این زمان در نیافته‌ام که این شجاع‌الدوله یا شجاع‌السلطنه سلطان ملک محمود که در خراسان آمده و مصنف را با او سابقه آشنایی بوده کیست. در دانشگاه نسخه‌ای از شرح ابراهیم امینی بر دعای صباح موجود است که به نوشته فهرست نگار آن را برای خواجه حبیب‌الله، همان که حبیب السیر به نام او است نوشته است. شیوه این شرح چنین است که پس از نقل فقراتی کوچک از دعاء صباح مولف به ترجمه آن فقره و بحث در معانی معنوی و رموز دعاء عنوان نکته یافته پرداخته است. در ذیل هر فقره ابیات و رباعیاتی از خود و دیگران نیز آورده است.
از قاضی میرحسین یزدی میبدی و شرح او بر دیوان منسوب به حضرت علی (ع) و از مشکوه الانوار غزالی و فتوحات محیی‌الدین یاد کرده.
یکی از رباعیات خود او این است:
صد شکر که روح را درین تنگ قفس/ هر دم بهوای تازه‌ای نیست هوس
میراث طلب زمورث خود همه کس/ میراث نبوت و هدی ما را بس
در پایان کتاب دو رباعی و یک مثنوی هفت بیتی آمده است. در پایان نسخه دانشگاه (که در فهرست نقل شده) بیتی است نه به وزن مثنوی مزبور (در پایان نسخه ما) و مشتمل بر ماده تاریخ تالیف کتاب است آن بیت این است:
کرد رقم از پی تاریخ آن/ تم دعاء لصباح الامیر
و مصراع آخر مطابق ۹۲۹ق. است. در بنگال نیز نسخه‌ای از این شرح هست که تاریخ آن ۱۰۲۶ق. است.
یادداشتهای مربوط به عنوان و پدیدآور: نام مولف در دیباچه کتاب چنین آمده و مقصود صدرالدین سلطان ابراهیم امینی فرزند میرک جلال‌الدین قاسم بن میرک محمدامین است که در ۹۲۸ق. که خوندمیر بخش‌های آخر حبیب السیر را می‌نوشته زنده بوده. صدرالدین ابراهیم امینی به نوشته خواندمیر دانشمندی عارف و شاعر و از خراسان بوده در عهد سلطان حسین میرزا بایقرا صدرات داشته. پس از تسلط ابوالفتح محمدخان شیبانی به هرات رفت و لذا در برخی از مدارک هم چون هدیه العارفین و معجم المولفین به نقل از معجم المصنفین او را هروی خوانده‌اند و در آغاز سلطنت شاه اسماعیل اول صفوی در ۹۲۶ق. به زادگاه خود خراسان بازگشت.
یادداشتهای مربوط به مشخصات ظاهری اثر: نوع خط:نسخ زیبا.
یادداشت عملیات: کناره‌های دو برگ اول و گوشه‌های چند برگ بعد از آنها و ۲ برگ آخر وصالی شده و کنار تمام برگ‌های نسخه آثار موریانه و سوراخ شدگی دیده می‌شود کلماتی از سطور دو برگ اول و آخر آسیب دیده و خوانده نمی‌شود.
یادداشتهای مربوط به نمایه ها، چکیده ها و منابع اثر: ماخذ فهرست: مجلد پنجم، صفحه ۴۰۳۹-۴۰۴۲٫
یادداشتهای مربوط به خلاصه یا چکیده: کتاب حاضر دارای دیباچه‌ای مفصل است با نثری متکلف و از دیباچه آن استفاده می‌شود که: مولف از خراسان بوده و دور از آنجا به سر می‌برده و چون شجاع‌الدوله ملک سلطان محمود، از او با القاب: کریم بن الکریم، سلطان الملوک و ملک السلاطین شجاع‌الدوله و السلطنه و الاقبال یاد کرده به خراسان وارد شده، او نیز به زادگاه خود باز می‌گردد و پس از مقدمه‌ای مورد لطف سلطان قرار می‌گیرد: «و بعد از آن خواست که رقمی که کلک شکسته بر هم بر بسته باشد از نظر همایون اثرش فیض پذیر گردد تا به آن تقریب گاهی به نگاهی مشرف آید» و از آنجا که سلطان از دوستاران خاندان عصمت بوده کتابی در شرح و بیان مجملات و نکات دعاء صباح پرداخته «تا به وسیله آن از آفات دنیا و آخرت موجب نجات… و در سلک دعاگویان آن آستان راه کند و غائبانه ظل ظلیل آن عتبه علیه را بر خود پناه سازد».
تاریخ: ۲۰۱۳۰۶۲۵
محل و شماره بازیابی: ۱۶۶۹۱۷