توضیحات
با بررسی اتفاقات و تحولات تاریخی نسلهای پیشین میتوان فهمید کدام موضوعات باعث پیشرفت یک ملت و چه عواملی موجب انحطاط آن میگردد. غور در احوال گذشتگان طبعاً مایه آگاهی و کشف دلایل عقب ماندگی و ترقی فرهنگی کشور خواهد شد.
علاوه بر محققان، مردم نیز علاقه مندند که از زندگی حاکمان نسلهای گذشته خبری به دست بیاورند؛ زیرا حقیقتاً گمان میکنند میان وضع زندگی آنان و اوضاع مملکتداری در گذشته رابطهای تنگاتنگ وجود دارد. برای پی بردن به واقعیت زندگی گذشتگان، چه منبعی موثقتر از اسناد آن زمان میباشد؛ به ویژه اسنادی که با دستخط خود حاکمان نوشته شده باشد.
ناصرالدین شاه قاجار که پادشاهی شکارچی، عاشق سیروسفر و گشتوگذار بود و بیش از نیمقرن بر مقدرات ایران حکمروایی کرده است، شخصاً به نگارش خاطرات خویش دست یازیده است. وی سه بار در سالهای ۱۲۹۰، ۱۲۹۵ و ۱۳۰۶ ه.ق. به فرنگستان رفت و سفرنامه های خود را از لحظه ی حرکت از تهران و گاهی چند روز قبل از حرکت تا زمان برگشت به تهران به رشته ی تحریر درآورد. خاطرات وی در سفر اول و دوم به خط خودش و در سفر سوم به تقریر وی و خط همراهانش از قبیل دختر خوشخط او فخرالدوله، البته تا مرز ارس، غلامحسینخان امیخلوت، ابوالقاسمخان ناصرالملک، ابوالحسنخان فخرالملک و غیره نوشته شده است.
او همچنین پیش از سفر به فرنگ در سال ۱۲۸۷ به عتبات عالیات سفر نمود و سفرنامه ی آن را از خود به یادگار گذاشت. وی افزون بر سفرهای خارج از کشور، در داخل نیز هیچگاه آرام و قرار نداشت و با اردویی به نام اردوی همایونی به سفرهای دور و نزدیک میرفت و خاطرات سفر را با نثری ساده و روان به رشته ی تحریر درمیآورد.
سفرهای مهم ناصرالدین شاه در داخل کشور عبارتند از: دو سفر به خراسان در سالهای ۱۲۸۳ (در یادداشت اول کتاب سفرنامه خراسان، انتشارات فرهنگ ایرانزمین، ۱۳۵۴، سفر اول به خراسان ۱۲۸۶ ذکر گردیده است. روزنامه ی اخبار این سفر، به تحریر علینقیخان حکیم الم مالک انشاء و به خط علی اصغر در کارخانه ی آقا میرباقر طهرانی در ۴۸۵ صفحه و چند تصویر کار میرزابزرگ غفاری به چاپ سنگی رسیده است.) و ۱۳۰۰ ه.ق. (در این سفر میرزا ابراهیم آقا آبدار امین السلطان در راه وفات میکند؛ شرح این سفر که به تحریر خود شاه است، توسط محمدحسن خان اعتمادالسلطنه به سال ۱۳۰۶ بهصورت چاپ سنگی و خط خوش در دارالطباعه ی خاصه ی دولتی انتشار یافته و تجدید طبع آن به صورت لوحی (افست) در سال ۱۳۵۴ توسط انتشارات فرهنگ ایران زمین زیر نظر استاد ایرج افشار در اختیار علاقه مندان قرار گرفته است. تصاویر این سفرنامه اثر ابوتراب نقاش مشهور عصر ناصری است و یادگاری است ارجمند از شیوهای که در عدهای از کارهای چاپی آن روزگار مرسوم و مطلوب بوده است.
این سفرنامه هم از حیث اطلاعات تاریخی مربوط به دربار ناصری و آداب عصر او و هم از جهت جغرافیایی واجد فوائد است و به همین ملاحظه در سلسله کتابهای عکسی و لوحی چاپ گردیده است)؛ دو سفر به گیلان در سالهای ۱۲۸۶ و ۱۳۰۴ ه.ق. که سفر دومی را تا قزوین ادامه داده و به علت برف و کولاک شدید ناتمام گذاشته و به تهران بازگشت؛ سفر به مازندران در سال ۱۲۹۲ ه.ق. و سفر به عراق عجم (ولایات مرکزی ایران) در سال ۱۳۰۹ ه.ق. علاوه بر سفرهای بلندمدت، پیوسته به خصوص در فصل تابستان به مناطق خوشآب و هوای نزدیک تهران مانند فیروزکوه، شهرستانک، دوشانتپه، جاجرود، کن و سولقان، آهار، شکراب و امثالهم به گشتوگذار میپرداخت و شب و روز را در کوه و صحرا بهسر میبرد و در این مورد نیز متناوباً به درج خاطرات خود میپرداخت.
افزون برموارد مذکور در فوق که مربوط به سفرنامه های منتشرشده ی وی میباشد، سفرهای دیگری به اقصی نقاط کشور داشته است که یا در اوایل پادشاهی او بوده و خاطرات خود را ننوشته و یا منتشر نشده است. ایشان علی الظاهر ۷ سفر نیز به قم داشته است که ۴ بار آن در خلال سفرهای دیگر و ۳ بار فقط برای سفر به قم بوده است.
نهایتاً لیست سفرنامه های نوشته شده توسط ناصرالدین شاه به ترتیب تاریخی ارائه میگردد:
سال ۱۲۸۳ ه.ق: سفر اول خراسان که شش ماه به طول انجامید؛
سال ۱۲۸۶ ه.ق: سفر گیلان که دو ماه به طول انجامید؛
سال ۱۲۸۷ ه.ق: سفر عتبات که پنج ماه و اندی طول کشید؛
سال ۱۲۹۰ ه.ق: سفر اول اروپا به اصرار میرزاحسین خان سپهسالار اعظم و صدراعظم وقت که پنج ماه و نه روز طول کشید؛
سال ۱۲۹۵ ه.ق: سفر دوم اروپا که چهار ماه و نه روز به طول انجامید و از سوغات این سفر از تشکیل قزاقخانه، آوردن چراغ برق و گاز میتوان نام برد؛
سال ۱۳۰۰ ه.ق: سفر دوم خراسان که چهار ماه و چند روز به طول انجامید؛
سال ۱۳۰۴ ه.ق: چمن سلطانیه ی سفر نیمه تمام گیلان که تا قزوین رفته به خاطر سرما و برف زیاد ناچار به مراجعت شد؛
سال ۱۳۰۶ ه.ق: سفر سوم به اروپا به خاطر عزیزالسلطان (ملیجک سوم) که شش ماه و دوازده روز به طول انجامید.سفرنامه های منتشر شده ی ناصرالدین شاه به صور گونه گون چه خطی و چه چاپی توسط ناشرین مختلف و در زمانهای متفاوت منتشر شده اند.
دیدگاهی دارید؟