توضیحات

شمس و طغرا (جلد سوم)

شمس و طغرا در ادبیات قرون اخیر ما به کلی بی نظیر و بی مانندست و بدون شک تنها کتابی است که به عنوان نمونه ادبیات جدید فارسی، شایسته است که به زبان های خارجی ترجمه گردد. کتاب شمس و طغرا نخستین رمان تاریخی ایرانی است که میرزا محمدباقر خسروی از شاهزادگان قاجار آنرا در سال ۱۳۲۷ هجری قمری (۱۲۸۷ هجری شمسی) نگاشته است؛ یعنی در سالهای اوج مشروطیت که نقطه عطفی در تاریخ ایران بود. در آن سالها روابط گسترده فرهنگی با غربیان (بالاخص فرانسه)، اعزام متعلمان به خارج از کشور، ورود معلمان فرنگی به داخل کشور، رفت و آمد سران و روشنفکران جامعه به اروپا، ورود صنعت چاپ به کشور و در نتیجه چاپ آثار فرهنگی و تاریخی جوامع اروپایی و آشنایی جامعه با تاریخ تمدن غرب، و مهمتر از همه برخوردهای نابرابر، تجاوزکارانه و منفعت طلبانه غرب، باعث شد که اولین نسل از داستان های ایرانی به تاریخ گذشته روی آورده و مجد و عظمت دیرین ایران را در قالب روایت منثور داستانی به تصویر بکشند و جامعه بشناسانند.

محمد باقر میرزا خسروی پس از بازگتش از سفرِ عراق به کرمانشاه، نگارش رمان تاریخی شمس و طغرا آغاز نمود. در سالهای بعد وی مجلدات دیگری نیز بدین رمان افزود، و این رمان را بصورت یک مجموعه سه جلدی درآورد. عنوان مجلدات بعدیِ “شمس و طغرا”، ماریِ ونیزی و طغرل و همای بود، که تاریخ پایان هریک از این مجلدات، به ترتیب: در ۲۳ شوال سال ۱۳۲۷، ربیع‌الثانی ۱۳۲۸ و ۲۳ رجب سال ۱۳۲۸ می‌باشد.

در این اثر، دوره آشفته حمله مغول به ایران ترسیم شده‌است و با اینکه زمینه اثر تاریخی است، اما مولف آن را با روایت داستانی عاشقانه و گیرا که سرشار از ماجراهای هیجان آفرین است همراه کرده است. وقایع داستان دوره ۲۴ ساله‌ای از قرن هفتم هجری و عهد حکومت آبش خاتون آخرین اتابک از سلسله سلغریان و دختر اتابک سعد بن ابوبکر در فارس را دربرمی گیرد و داستان در این سالها که مصادف با روزگار فرمانروایی آباقاخان و احمد تکوار و ارغون شاه از ایلخانان مغول است، اتفاق می‌افتد.

“شمس و طغرا” مثل دیگر رمان‌های تاریخی، از سویی ادامه‌ی داستان عیّاری فارسی مانند سمک عیّار و امیر ارسلان است و از سوی دیگر، از رمان‌های الکساندر دوما و جرجی زیدان متأثر است، هم از اغراق‌های آن قصّه‌ها نشان دارد و هم از حادثه ‌پردازی‌های محصور در چارچوب طرحِ این رمان. مبنای رمان “شمس و طغرا” بر وقایع تاریخی قرن هفتم هجری (سیزدهم میلادی) پایه‌ریزی شده است، اما نویسنده سعی دارد با استفاده از چاشنی عشق و هیجان بر جذابیت داستان بیافزاید. خسروی در بیان کیفیت تصنیف این داستان می‌گوید:

«این کتاب، تاریخ مجملی است از وقایع بیست و چهار ساله‌ی فارس در زمان پادشاهی آبش خاتون، آخر اتابک از سلسه‌ی سلغریان و هر مطلب تاریخی و جغرافی که در آن درج نموده، از هر کتاب که التقاط شده، یک حرف از نام آن کتاب را در آغاز آن مطلب، از بهر علامت می‌نگارد که هرگاه بخواهند، به آن کتاب رجوع فرمایند.»

حوادثِ تاریخیِ داستان:

داستان “شمس و طغرا” مربوط به قرن هفتم هجری قمری و دوران حکومت ایلخانان مغول است. دوره ای که اَبش خاتون به نام مغولان در فارس حکومت می کرد و آباقاخان فرمانروای ایران بود. میرزاخسروی در این اثر از تاریخ ایران بسیار استفاده کرده و در فهرستی با علایم اختصاری تمام کتب تاریخی استفاده شده و همچنین نقل قول های تاریخی را مشخص کرده است. نویسنده توصیف بسیار گیرایی از شهرها و جزییات تاریخی آن دوره انجام داده و آنقدر به زیبایی این کار را انجام داده که خواننده غیر مطلع هم می تواند تصویری هر چند تار از دوره ایلخانان مغول در ذهنش بسازد. در واقع “شمس و طغرا” طرح کلی از یک رمان سه جلدی حجیم است که هر چند هر سه جلد آن مستقل از یکدیگر بوده اما نقطه اشتراک آنها قهرمانان داستان است که بدینسان یک مجموعه واحد پدید آمده است.

قهرمان داستان:

قهرمان اصلی داستان، جنگاور جوانی است به نام شمس از تبار آل بویه که در سالهای آغاز داستان دچار فقر شده و داراییش منحصر است به ملک کوچکی در گوشه ای از ایالت پارس. شمس به تصادف روزی با طغرا ( دختر زیبای یکی از خانهای مغول) برخورد میکند . عشقی دیرینه در قلب این دو جوان ریشه می زند و حوادث بعدی رمان مبارزه آنان است برای غلبه بر موانعی که بر سر راه عشقشان علم می شود. و صد البته این موانع متعدند؛ مثلا حکومت که مغول ها را از ازدواج با غیر مغولان بیم و پرهیز داده است.

عشقِ شمس و طغرا:

این رمان به نام دو شخصیت اصلی داستان که عاشق یکدیگر می شوند، “شمس و طغرا” نامیده شده است. مشکل عشق و کشمکش داستان از آنجا شروع می شود که طغرا دختریست مغول و سنت ایلخانیست که جماعت مغول دختر به تاجیک ندهند و تخلف از این سنت در نزد آنها به منزله کفر است. بنابراین تلاش عاشق برای رسیدن به معشوق در برابر این مانع بزرگ که نظیر عشق زال و رودابه در شاهنامه فردوسی مساله ای مهم و سیاسی است، موجب گیرایی داستان می شود و بسیاری حوادث را پدید می آورد. نکته دیگر آنکه عاشق و معشوق پس از پی بردن به راز یکدیگر و دیدارهای پنهانی عهد می کنند که در عشق وفادار بمانند و تا وقتی نتوانند مطابق آیین و کیش زن و شوهر شوند، با پاکدامنی به سر برند. از اینرو با آنکه بارها فرصت وصال یا فرار دست می دهد، اندیشه حفظ آبرو و حیثیت آنان را از چنین کاری بازمی دارد و شکیبایی می ورزند تا روزی راه چاره گشوده شود. حتی عقد پنهانی آنان توسط شیخ سعدی صورت می گیرد تا روابطشان دور از عفاف نباشد.

اما داستان پر است از ماجراهای دلکش و خواندنی که خواننده را به دنبال خود می کشد. شمس که جوانی است دلیر و باهوش و دارای کمالات و فضایل بسیار، در جشنی بزرگ در حضور ملکه و بزرگان فارس با هنرنمایی خود در اسب دوانی و چوگان بازی، موفق می شود نظر آبش خاتون را به خود جلب کند و جایزه بگیرد. دلبستگی اش به معشوق او را به شیراز پایبند می کند و با پدر به دیار خویش برنمی گردد. اما هر قدر در شیراز نامور و معروف می شود، دشمنانی پیدا می کند که حتی قصد جان او می کنند و اینها مقدمه ای می شود برای حوادثی بسیار.

حکایت فرعی دیگری نیز شبیه به داستان هزار و یکشبیِ علی بابا و چهل دزد بغداد در رمان “شمس و طغرا” به گیرایی پرورده شده و آن هم کشف گنجی عظیم توسط شمس در قصری با دالان های زیرزمینی و غارهای مخفی است.