توضیحات

شناخت اساطیر ایران

شناخت اساطیر ایران کتابی است دربارۀ اساطیرِ نخستین اقوام نشیمن گزیده در سرزمین ایران بزرگ و اجتماعات انسانی پیش از و در دورۀ تکوین دین های بزرگ رسمی در ایران باستان، نوشتۀ پروفسور انگلیسی جان ر. هینلز، استاد متخصص در مطالعات عهد جدید و مطالعۀ تطبیقی دین و ادیان ایرانی.

اساطیر ایران باستان در این دنیای پر رمز و راز جایی والا دارد و شناخت آن رهنمون ما در شناخت فرهنگ غنی و پرارزش این سرزمین است و این کتاب مجموعه جامع و ساده ای از این اسطوره ها رادر اختیار ما می گذارد. مولف با استفاده از منابع هند باستان و استناد به منابع مستقیم و غیرمستقیم ایرانی مانند اوستا، متنهای پهلوی، شاهنامه فردوسی، متون تاریخی دوران اسلامی و … نخست طرحی تاریخی عرضه می کند و مطالب مربوط به آغاز آفرینش، پیش نمونه آفریدگان، نمونه های پیشین خدایان باستانی و خدایان تحول یافته ادوار بعدی، قهرمانان تاریخی رنگ اسطوره گرفته را پیش می کشد.

انتشار کتاب:

کتاب (نسخه اصلی) در قطع بزرگ و با تصاویر سیاه و سفید و رنگی و نقشۀ ایران باستان در ۱۴۲ صفحه و نخستین بار در ۱۹۷۳ همزمان در لندن، نیویورک، سیدنی و تورنتو منتشر شد.

محتوای کتاب:

چاپ نخست کتاب دارای یک مقدمه، ۱۶ بخش، نتیجه گیری، نقشۀ ایران باستان، صورت نشانه های اختصاری، کتاب نامه، سپاسگزاری و نمایه است. مباحث ۱۶ بخش کتاب با عناوینی به شرح زیر ترتیب و تدوین یافته اند:

• اساطیر ایران باستان

• خدایان آئین ها

• قهرمانان ایزدی

• شناخت اساطیر زرتشتی

• نیروهای شر

• اسطورۀ آفرینش

• نخستین پدر و مادر بشر

• خدا و انسان

• اسطوره های پایان عالم

• داوری جهانی

• زروان گرایی، بدعتی در دین زرتشتی

• شناخت اساطیر آئین مهر

• اسطوره و پیامبر

• اسطوره و شاه

• اسطوره و تاریخ

• اسطوره، آئین و نمادپردازی

سرانجام در مبحث “نتیجه گیری: اسطوره و باور” مطالبی دربارۀ مفهوم خدا، جهان و انسان مطرح و مورد بررسی و تفسیر و تعبیر قرار می گیرند.

ترجمه کتاب:

از متن انگلیسی چاپ دوم کتاب شناخت اساطیر ایران (چاپ ۱۹۷۵)، دکتر احمد تفضلی و خانم دکتر ژاله آموزگار ترجمه ای دقیق و روان و ساده به فارسی در پائیز ۱۳۶۸ شمسی و در قطع رقعی با شماری تصاویر سفید و سیاه برگزیده از تصاویر کتاب ارائه داده اند.  متن ترجمۀ فارسی شناخت اساطیر ایران افزون بر پیشگفتار، حاوی توضیحات و تکمله هایی است که مترجمان بر اساس دانش و آگاهی های خود در زمینۀ فرهنگ و زبان های ایران و متون دینی قدیم و برخی شخصیت های اسطوره ای در حواشی بعضی صفحات نوشته اند.

این یادداشت ها بر اعتبار و ارزش علمی مطالب کتاب افزوده و آن را برای خواننده قابل استفاده تر کرده است. کتاب دارای دو فهرست، یک فهرست از مشخصات کامل مآخذی که در متن به اختصار به آنها اشاره شده، و فهرستی دیگر حاوی برابر نهاده های فارسی پاره ای اصطلاحات انگلیسی است. در متن فارسی نقشۀ ایران باستان و سرزمین همسایگان آن که در متن انگلیسی آمده، آورده نشده است. مترجمان در اهمیت اسطوره در پیشگفتار خود بر کتاب نوشته اند:

«آنجا که تاریخ و باستان شناسی خاموش می مانند اسطوره ها به سخن در می آیند و فرهنگ آدمیان را از دور دست ها به زمان ما می آورند و افکار بلند و منطق گستردۀ مردمانی ناشناخته ولی اندیشمند را در دسترس ما می گذارند».

همچنین کتاب شناخت اساطیر ایران را مترجمان مجموعه ای جامع و ساده و در میان کتاب های نوشته شده به قلم خارجیان دربارۀ اساطیر ایران به این لحاظ که مطالب آن مستند بر منابع و اسناد معتبر هند باستان و متون تاریخی دوران اسلامی و آداب و رسوم بازمانده در فرهنگ مردم است، یکتا دانسته اند. در این ترجمه نام های خاص فقط یک بار به صورت قدیم آنها و سپس گونۀ رایج تر نامها در همه جا به کار رفته است.

اسطوره و اساطیر ایران از دیدگاه هینلز:

هینلز اسطوره را بیان تفکرات انسان دربارۀ مفهوم بنیادی زندگی و سرمشق و دستور عملی برای راه و روش انسان در زندگی می انگارد. برای هینلز اسطوره ها فقط داستان و روایت نمادین محض نیستند، بلکه توجیهی منطقی برای جهان و جامعه هستند. او می گوید اسطوره هایی که در مناسک مذهبی خوانده می شوند عمل و فعالیت نیروهای فرا طبیعی را شرح می دهند و به معتقدان می باورانند که این نیروها آزاد یا دوباره در زندگی فعال می شوند. برای نمونه هینلز به اعتقاد مسیحیان اشاره می کند که باور دارند با به نمایش درآوردن “شام آخرین” به صورت آئینی در مراسم “عشاء ربانی”، حضرت مسیح (ع) دوباره حضور می یابد. یا معتقدان دین های دیگر باور دارند که نمایش اسطورۀ آفرینش یا اسطورۀ قربانی انجامین به دست منجی، همان نیروی فعّال نجات دهنده در هنگام آفرینش یا در پایان جهان، دوباره در میان مؤمنان این دین ها حضور می یابد.

اگر بخواهیم در تأیید نظر هینلز مثالی از باورمندی های شیعیان ایران بیاوریم می توان از تکرار وقایع کربلا در تظاهرات مذهبی هر سالۀ مردم در ایام عاشورا یاد کرد. در مبحث “اسطوره پردازی بر اساس نمونه های ازلی” در کتاب  “تعزیه خوانی: حدیث قدسی مصایب در نمایش آئینی” ( بلوکباشی، ۱۳۸۳) نویسنده به ماورای تاریخی دیدن رویدادهای تاریخی-مذهبی وقایع کربلا اشاره می کند و می نویسد: شیعیان ایران وقایع تاریخی کربلا را با روایت های اساطیری می آمیزند و قهرمانان مذهبی – تاریخی خود را با ویژگی ها و رفتارهای پهلوانان نمونۀ ازلی و اساطیری فرهنگ خود جلوه گر می سازند و بدین سان تاریخ را توجیه و تبیین می کنند و به زندگی و مصایب قهرمانان تاریخی دین خود مفاهیم ازلی  می بخشند. سوگواران حسینی با بازنمودن و نمایش و قایع کربلا و تکرار شهادت نمادین امام حسین(ع) در روز عاشورا، بار دیگر واقعۀ تاریخی شهادت امام را زنده می کنند تا در جریان نمایش اسطورۀ شهادت او، حضور دوبارۀ شخصیت امام را احساس کنند. از این رو است که الیاده در مبحثی تحت “تکرار ادواری، حضور ابدی” نمایش و تکرار یک واقعۀ قدسیانه را که در زمان گذشته روی داده، تحقق بخشیدن به حضور دوبارۀ آن واقعه در زمان حال می داند.

در شناخت اساطیر ایران جان هینلز مباحث تاریک و مهمی از تاریخ اسطوره ای ایران و دین ها و آئین های ایرانیان باستان مانند قهرمان-خدایان، اسطوره های دین زرتشتی که بر ثنویت و تقابل نیروهای مینوی و اهریمنی بنیاد نهاده شده اند؛ اسطوره های کیش بدعت گذار زُروانی که نیروهای خیر و شر را در هستی عالی زُروان (زمان) باهم تلفیق کرده است؛ اسطوره های آئین مهری که سرزمین های پهناوری ازهند تا انگلستان را در دوران کهن دربرمی گرفت؛ پیوند اسطوره با تاریخ یا اسطوره به جای تاریخ؛ باز سازی تاریخ جامعه های بی تاریخ بر بنیاد داده های اسطوره ها؛ ارتباط اساطیر با آئین ها و مناسک آئینی- مذهبی و نماد پردازی در آئین ها؛ و سرانجام در بخش پایانی کتاب، با کنار نهادن پوستۀ بیرونی اسطوره ها و نگرش به هستۀ درونی آنها به شناخت انسان و جهان در اساطیر ایرانی دست می یابد و مفهوم خدا، انسان و جهان در اساطیر را مطرح و بررسی و تحلیل می کند.

در مقدمۀ کتاب که با سه مبحث طرح کلی تاریخ ایران، منابع اسطوره ها و طبیعت اسطوره تنظیم شده است، نویسنده به تأثیرگذاری تنوع اقلیمی ایران در گسترۀ جغرافیایی و پدید آمدن فرهنگ های گوناگون با اسطوره های خاص خود اشاره می کند و می نویسد این فرهنگ ها در غرب از فرهنگ یونان و روم و در شرق از فرهنگ هند و سرزمین های مشرق تأثیرگرفته بودند. نویسنده قصد خود را در نگارش این اثر، ترسیم تصویر کهن عالم و اسطوره های خدایان کهن در ذهن مردم باستان و پرداختن به داستان های نبرد قهرمانان جهان ایزدی با موجودات زیانکار اژده هامنش، و بررسی آموزش های اخلاقی دین زرتشتی و اسطوره های کیش زروانی و مهر پرستی و نقش اسطوره ها در تاریخ و مراسم و آئین های دربارهای شاهان ایران و باورهای شخصی مردم و معتقدان دین ها بیان می کند. به طور کلی کوشش او در این کتاب براین بوده است که تاریخ و اساطیر دورۀ باستان و دورۀ جدید و دین ها و آئین هایِ ازمیان رفته و زنده در ایران را بشناساند.

هینلز در مبحث “اسطوره” در مقدمه با نقل این تعریف آغازین از واژۀ اسطوره روایتی صرفاً افسانه ای در فرهنگ انگلیسی آکسفورد، می نویسد این تعریف اسطوره را در ذهن مردم افسانه ای خیالی و غیر واقعی و داستانی راست یا دروغ جلوه داده است. او با آوردن مثالی می گوید مهم نیست که مطالب حکایت روباه و انگور ازوپ درست است یا نادرست، مهم مفهوم اخلاقی این حکایت است. سپس می گوید در اسطوره ها نیز مهم درست یا نادرست بودن واقعۀ تاریخی آنها نیست، بلکه مهم مفهومی است که معتقدان اسطوره از آن برداشت می کنند. به نظر او اسطوره ها در شکل روایتی شان بازتابندۀ اندیشۀ انسان دربارۀ هستی هستند. این اسطوره ها صورت هایی معمولی از روایاتی هستند که مردمان آنچه از هستی درک می کنند در آنها بیان می کنند.

نویسنده اسطوره ها را هم بیانگر تأملات انسان دربارۀ معنای بنیادین زندگی و هم منشورهایی می داند که مردم معتقد به اسطوره بر طبق آنها زندگی می کنند. بنابراین، در اساطیر می توان  منطق توجیه کنندۀ زندگی را یافت. به نظر او طرح های  پایای و مانایی جامعه، مرجعیت خود را از مفاهیم اسطوره ای می گیرند، حالا این مفاهیم ممکن است حق الهی برای پادشاهی شاهان مانند شاهان انگلستان در دورۀ استوارت باشند، یا طرح سه بخشی بودن جامعه در باور هند و ایرانی. ازاین رو، بنابر منطق اسطوره ای، خداوند ساختار جامعه را در سه لایه از روحانیان، جنگجویان و تولیدکنندگان (کشاورزان) آفرید. درنتیجه، آدمیزادگان جملگی پایگاه خود را در زندگی به خواست خدایان مدیون بودند. پس به باور هینلز اساطیر می توانند همچون راهنماهایی برای مردم باشند و مردمان را به مجموعۀ اخلاقی والا رهنمود کنند و انگاره هایی فراهم کنند تا مردم زندگانی خود را با آنها سر و سامان دهند. به طور کلی اسطوره ها سرچشمه های نیروهای فراطبیعی هستند که منشورهایی را در دسترس می گذارند که الگوهای رفتار اخلاقی و دینی را می نمایند و  باورها را تبیین و تدوین می کنند. در اسطوره شناسی ایرانی نیز جهان بینی اصلی ایرانیان که برداشتی از ماهیت انسان و جامعه و خدا است در اساطیر آنها بازتاب می یابند.