توضیحات

در خدمت و خیانت روشنفکران

در خدمت و خیانت روشنفکران کتابی از جلال آل احمد است که در سال ۱۳۴۳ خورشیدی نوشته شد و نخستین بار در سال ۱۳۴۷ خورشیدی منتشر گردید.

آل احمد در این کتاب به بررسی مفهوم روشن‌فکری، پایگاه‌های طبقاتی آن در ایران، و بررسی عملکرد روشنفکران ایرانی پرداخته است. جلال آل احمد در این کتاب به ذکر مصادیق روشنفکری از لحاظ خودش نیز پرداخته است.

وی در این راستا، ابتدا پیامبران را در سرلوحه لیست روشنفکران قرار می دهد و در مراتب بعدی، از کسانی همچون سیاوش، شخصیت اساطیری ایران که خونش بیگناه ریخته شد، گئومات، زرتشت، مانی، مزدک، بزرگمهر و خاندان برمکی نام می برد و بعد در دوره اسلامی هم به شخصیت‌هایی مثل فردوسی، ابوریحان بیرونی، ابوعلی سینا، ناصرخسرو، خیام، حسن صباح و مولوی اشاره می‌کند و این لیست را ادامه می دهد تا برسد به سید جمال اسدآبادی، قائم مقام فراهانی و میرزا تقی خان امیرکبیر. البته آل احمد افرادی مثل سعدی، عنصری، فرخی و قاآنی را هم مستعد روشنفکر شدن می‌داند، ولی معتقد است که آن‌ها از برخی از صفات لازم برخوردار نبوده اند و در نتیجه، نمی‌توانند در لیست مربوطه جایی داشته باشند.

در این لیست، اسامی شخصیت‌های غیرایرانی مثل ژان پل سارتر، برتراند راسل، آندره ژید، آنتونیو گرامشی و ریمون آرون هم دیده می‌شود. علاوه بر این، شخصیت‌هایی مثل ملک المتکلمین، کسروی، ملک الشعرای بهار، دهخدا، دکتر مصدق، نیما و خلیل ملکی هم در لیست روشنفکران ایرانی جلال آل احمد قرار دارند.

روشنفکر کسی است که فارغ از تعبد و تعصب و دور از فرمانبری، اغلب نوعی کار فکری می‌کند و نه کار بدنی و حاصل کارش را، که در اختیار دیگران می‌گذارد، کم‌تر به قصد جلب نفع مادی، بلکه بیش‌تر برای حل مشکل اجتماعی است. به این ترتیب در میان صنف کارگر یا دهقان و پیشه‌ور کم‌تر می‌توان سراغ روشنفکری را گرفت، اما در میان آن دسته از مردم که به کار فکری مشغول‌اند، مثل نویسنده یا معلم یا منشی یا عالم و واعظ می‌توان سراغ روشنفکر و روشنفکری ‌رفت.

اولین مشکل روشنفکران ایرانی این است که با ملاک‌های دیگر و برای محیط‌های دیگر تربیت شده‌اند، اما ناچارند در این محیط به سر ببرند.

حاصل این مشکل، فرار مغزهاست و در نتیجه رها شدن مردم به حال خویش و اگر روشنفکری هم در چنین محیط‌های سنتی دوام بیاورد، بیش‌تر نوعی جانشین عوامل استعماری است و نه عضوی جاافتاده در جامعۀ سنتی.

کتاب حاضر از آثار زندۀ اد جلال آل احمد نویسندۀ معاصر به تعریف روشنفکر، زادگاه‌های روشنفکری، ویژگی روشنفکر سنتی، تلقی عوام از واژۀ روشنفکر، شجره‌نامۀ سه خانوادۀ روشنفکر، وظایف روشنفکر، و نمونه‌های اخیر روشنفکری اختصاص یافته است.