توضیحات
تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلام تا قرن چهارم
تاریخ شیعه و دیگر فرقه‌هاى اسلام تا قرن چهارم، اثر محمدجواد مشکور، از جمله آثار فارسی است که در موضوع تاریخ تشیع به نثرى ساده، روان و قابل فهم نوشته شده است. نویسنده در این اثر، فشرده، اما جامع در مورد همه فرق کلامى و فقهى مسلمین و ویژگى‌هاى خاص آنها، شاخه‌هاى فرعى‌اشان، به‌ویژه در مورد فرقه‌هاى شیعى و اعتقادات و چگونگى پیدایش آنها توضیحات جامع و نسبتاً مفصلى ارائه نموده است. این اثر در واقع مقدمه‌اى است مفصل بر ترجمه «فرق الشیعه» نوبختى که پس از مدتى براى سهولت استفاده دانشجویان و محققان به‌صورت مستقل نیز چاپ شده است.
هدف نویسنده از نگارش کتاب این بوده که غالب اطلاعاتى را که محقق تاریخ تحولات شیعه و فرقه‌هاى اسلام در قرون اولیه هجرى احتیاج دارد، به‌طور فشرده و جامع با روشى تحقیقى و منصفانه به رشته تحریر درآورد.
ساختار
کتاب، فاقد تبویب و فصل‌بندى بوده و مطالب مختلف بدون دسته‌بندى و همانند «فرق الشیعه» نوبختى نگارش شده است.
مؤلف، پژوهش خویش را با استفاده از منابع مهم تاریخى و کلامى فرق و مذاهب مختلف به نگارش درآورده و علاوه بر استفاده از منابع متقدم و متأخر مسلمین، از منابع و پژوهش‌هاى مستشرقین نیز سود جسته است. با توجه به اینکه در ابتدا این کتاب به‌منظور مقدمه‌اى بر «فرق الشیعه» نوشته شده، در جاى‌جاى آن به متن «فرق الشیعه» نوبختى اشاره شده است.
گزارش محتوا
نویسنده اگرچه سعى بر نگارش تحقیقى اثر و رعایت انصاف داشته، اما در برخى موارد دچار لغزش شده که ناشر در مقدمه‌اش بر کتاب، به شش مورد از آنها اشاره کرده است. همچنین على‌اکبر عباسى در انتهاى مقاله «نقد و نظرى بر کتاب…» ارزیابى کوتاهى بر این کتاب نوشته که مطالعه آن پیش از ورود به کتاب مفید خواهد بود.
کتاب با حوادثى از تاریخ صدر اسلام که به‌نوعى در شکل‌گیرى فرق نقش داشته‌اند، آغاز شده است. تکیه این بحث‌ها بر روند شکل‌گیرى تشیع است. شروع بحث در ارتباط با اختلاف دو طایفه قریشى بنى عبدمناف (بنى هاشم) و بنى عبدشمس (بنى امیه) و پایان این قسمت در مورد شهادت حسین بن على(ع) و واقعه کربلاست. پس از آن مؤلف، فرقه‌هایى را که بر اساس مقتضیات زمان و شکل‌گیرى احزاب و دسته‌هاى سیاسى پدید آمدند، به‌صورت مختصر توضیح مى‌دهد.
پس از آن بحث امامت فاضل و مفضول مطرح شده و نظریات امامیه و زیدیه در این باره بیان گردیده است. بخش پایانى این مبحث نیز در مورد نسب امام و بیان آراى گوناگون در این ارتباط است.
نویسنده پس از پایان این بحث به توضیح وقایع پس از شهادت امام حسین(ع) پرداخته و در مورد خلافت عبدالله بن زبیر، قیام توابین، قیام مختار و فرق کیسانیه، زیدیه و معتزله توضیحاتى ارائه نموده است.
وى در ادامه، بحثى مستقل با عنوان کلام در اسلام را مطرح مى‌کند که در آن به چگونگى پیدایش این علم مى‌پردازد و از مباحث کلامى معتزله، اشاعره و شیعه سخن مى‌گوید.
بحث بعدى کتاب در مورد شیعیان عباسى، چگونگى آغاز دعوت به نام عباسیان، اقدام ابومسلم خراسانى و فرق شیعیان عباسى است. سپس در بخشى تحت عنوان شیعیان علوى، شیعیان امامیه پس از امام جعفر صادق(ع) و تقسیمات فرقه‌اى در دوران امام موسى کاظم(ع) و بقیه ائمه اطهار تا زمان امام دوازدهم(عج) بررسى شده‌اند.
نویسنده پس از آن به مبانى شریعت اسلام که برگرفته از قرآن، سنت، اجماع و عقل است، اشاره نموده و در مورد فقه، اجتهاد، اهل حدیث، اهل رأى، مذاهب چهارگانه اهل سنت و چهار امام معروف آنها و همچنین مذاهب منسوخه اهل سنت و فقه جعفرى توضیحاتى ارائه داده است. پس از آن اعتقادات خاص شیعه امامیه، از جمله امامت، ولایت، عصمت، تقیه، بداء، متعه و رجعت و سپس عقاید کلامى شیعه را به نقل از کتاب «صراط النجاه» مجلسى نسبتاً مفصل توضیح مى‌دهد.
بخش بعدى کتاب در مورد حضرت مهدى(عج) است. نویسنده در این قسمت ابتدا به عقاید ادیان مختلف در مورد منجى اشاره نموده و سپس به ذکر عقاید گروه‌ها و فرقه‌هاى اسلامى دراین باره مى‌پردازد.
سپس در بحثى با عنوان قائم آل محمد(عج)، به بیان روایاتى که در صحاح معتبر اهل سنت و کتب روایى شیعه در مورد مهدى(عج) آمده، پرداخته و علائم ظهور آن حضرت، ویژگى‌هاى یاران، خصوصیات ظاهرى آن امام، نواب اربعه و… را مورد بررسى قرار داده است.
ادامه بحث درباره شرح زندگانى افرادى است که مدعى بابیت و سفارت حضرت مهدى(عج) شده‌اند که از آن جمله‌اند حسین بن منصور حلاج، ابومحمد شریفى، محمد بن نصیر نمیرى. همچنین مؤلف توضیحاتى مختصر در مورد ۴۱ فرقه شیعه ارائه نموده است.
بخش بعدى کتاب درباره غلات است که به معرفى آنان، بیان روایاتى در نکوهش آنان از پیامبر(ص) و ائمه(ع) و همچنین نکوهش آنان در آیات قرآن اختصاص دارد.
بخش پایانى کتاب، در مورد فرقه اسماعیلیه است. در این قسمت توضیحاتى در مورد منابع اسماعیلیان و اشخاصى چون اسماعیل بن جعفر، ابوالخطاب و محمد بن اسماعیل ارائه شده است. نویسنده سپس به بیان عقاید اسماعیلیه، امامان مستور، مستودع و مستقر پرداخته و از تأسیس دولت فاطمى سخن به میان آورده و در انتساب آنان به رسول خدا(ص) بر اساس نظر محققین تردید کرده است. مؤلف پس از بیان شجره نسب خلفاى فاطمى مصر، به توضیح درباره قرامطه و وضع اجتماعى آنان پرداخته و اعتقادات ایشان و دولتى را که در بحرین تشکیل دادند، مورد بررسى قرار داده است.
حسن صباح و دعوت جدید او، القاب اسماعیلیان و عقاید کلامى آنها و بیان ۲۸ فرقه این مذهب، بحث‌هاى پایانى کتاب را تشکیل مى‌دهد.
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در ابتداى کتاب آمده است. آدرس آیات، روایات و مطالب مندرج در کتاب، در پاورقى ذکر شده است. نویسنده، فهرست کتاب‌هاى علم فرق، کلام و رجال در اسلام را ضمیمه پژوهش خویش نموده است. در پایان نیز فهارس کتاب را که شامل فهرست آیات، احادیث، اشعار، فرق و طوایف و کتب مى‌باشد، آورده است.
دیگر آثار محمدجواد مشکور
دیدگاهی دارید؟