توضیحات
تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی (دو جلدی)
تایخ ایران در قرون نخستین اسلامى، اثر برتولد اشپولر، کتابى است درباره تاریخ ایران. جلد اول این کتاب به وسیله جواد فلاطورى و جلد دوم آن توسط مریم میراحمدى، به فارسی ترجمه شده است.
جلد اول کتاب، مشتمل بر پیش‌گفتار مترجم، مقدمه مؤلف و دو بخش اصلى (بخش نظر اجمالى به سیر تاریخ سیاسى و بخش فرهنگى) و جلد دوم، مشتمل بر پیش‌گفتار مترجم و فهرست مهم‌ترین آثار چاپ شده اشپولر و بخش‌هاى متعدد مى‌باشد. مترجم جلد دوم، توضیحاتى درباره علایم اختصارى، به کار رفته در کتاب نیز ارائه کرده است.
برتولد اشپولر، در آغاز جلد اول کتاب، نظرى اجمالى، به سیر تاریخ سیاسى ایران و نفوذ اسلام و اهمیت آن براى کشور ایران مى‌اندازد. به عقیده او علت اساسى و محرک اصلى حمله اعراب، دین جدید و اعتقادات تازه پیامبر اکرم(ص) بود. همچنین گذرى کوتاه به فتح و گشوده شدن بین‌النهرین، که آغاز و کلید تصرف ایران به شمار مى‌آمد، داشته است، لیکن آن را نخستین راه فتح سرزمین اصلى ایران نمى‌داند، بلکه آغاز فتح ایران را زمانى مى‌داند که حکمران بحرین، علاء بن خضرمى، از راه دریا به سواحل فارس تاخت. اشپولر این حرکت را پیشروى شگفت‌انگیز خوانده که تا نزدیک شهر تاریخى اصطخر در نزدیکى تخت جمشید صورت گرفته است.
پس از اولین فتوحات مسلمانان در ایران، اشپولر به فتح دیگر سرزمین‌هاى ایران، طبق ترتیب زمانى و جغرافیایى پرداخته است. طبق نظر اشپولر فتح اهواز و خوزستان و نیز فتح نهاوند و همدان از اهمیت قابل ملاحظه‌اى برخورداراست. اشپولر در پایان استیلاى اعراب، به فتح نواحى سیستان و بلوچستان امروزى (از جمله ناحیه مکران و زابلستان)، خراسان، ترکستان و در انتها طبرستان (مازندران کنونى) اشاراتى دارد. او فتح سرزمین‌هاى شمال ایران را در سال ۳۰ هجرى ذکر کرده و احتمال داده است که نوادگان پیامبر اسلام(ص)؛ یعنى امام حسن(ع) نیز در آن شرکت داشته‌اند. طبق منابع جغرافیایى قدیم، فتح طبرستان به دلایل جغرافیایى از راه خراسان و قومس صورت گرفته است.
اشپولر، در ادامه کتاب به ذکر دوره‌هاى تاریخى پرداخته و پس از ذکر دوره امویان به فتح ماوارءالنهر و خوارزم و گرگان اشاره کرده است. سپس درباره دوره عباسیان، طاهریان و صفاریان اطلاعات مفیدى به دست مى‌دهد. او در ذکر دوره سامانیان و اوج قدرت آن‌ها، هنر خود را در بیان ویژگى‌هاى این دوره، به خصوص اوضاع جغرافیایى و تاریخى نشان مى‌دهد. در ادامه نیز به مبارزات آل‌بویه و آل‌زیار، رویدادهاى زمان غزنویان و تسخیر ایران توسط سلجوقیان مى‌پردازد.
از نکات بارز در ذکر وقایع تاریخى ایران در سده‌هاى نخستین اسلامى، توضیحات و اطلاعاتى است که اشپولر درباره شهرها و جغرافیاى تاریخى ایران به دست مى‌دهد. به طور مثال او در دوره امویان درباره شهرهاى قدیم؛ از جمله اصطخر، بادغیس، هرات و پوشنگ و نیز اوضاع خراسان اطلاعات مفید و گرانبهایى ارائه کرده است.
از دوره عباسى نیز مى‌توان اطلاعات مهمى از وضع ترک‌ها، اطلاعاتى درباره نواحى سُغد(در جمهورى تاجیکستان)، شهر نیشابور، سرحدات سرزمین کوهستانى شرقى، بین‌النهرین و شهرهاى مهم آن در کتاب اشپولر یافت.
از وضع ایران در دوره طاهریان نیز علاوه بر وقایع و رویدادهاى مهم مسائلى مربوط به شهرهاى قم، سرزمین‌هاى پیرامون رود سند، شمال شرق ایران و مازندران ذکر شده است.
اشپولر، پس از این وقایع، درباره نبرد صفاریان و سامانیان براى کسب قدرت در مشرق ایران، به تفصیل مطالبى را ذکر کرده است. او در اوج قدرت صفاریان، درباره تمدن و فرهنگ ایران، شهرهاى خراسان، شهر رى، حرکت و مسیر سامانیان، پیروزى و نیز اوضاع جغرافیایى مسیرهاى فتح توضیحاتى داده است.
هنگام توصیف مبارزه آل‌بویه و آل‌زیار در به قدرت رسیدن در ایران نیز، اطلاعاتى درباره شهرهاى قدیم ایران در قرن چهارم هجرى؛ از جمله اصفهان، همدان، گرگان و شهر رى ذکر شده است.
مقارن سقوط سامانیان، اشپولر از شهر بلاساغون در قسمت علیاى رود چو به عنوان مقر قدرت خاندان ایلگ خانیان یا قراخانیان نام مى‌برد و از شهر اورگنج و جنگ‌هاى آن بحث مى‌کند.
در کنار وقایع و رویدادهاى دوره غزنویان نیز از نقاط جغرافیایى قرن پنجم هجرى مطالب مفیدى ارائه شده است.
در اواخر جلد اول، اشپولر به موضوع گسترش سلجوقیان در ایران پرداخته و از شهرهاى قرمیسین (کرمانشاه) و منطقه حلوان در مغرب ایران، خوزستان، بین النهرین و سرزمین‌هاى داخلى ایران بحث کرده است. او پس از ذکر وقایع و رویدادهاى تاریخ ایران تا دوره سلجوقى، به مبحث فرهنگى ایران در سده‌هاى اولیه پرداخته است. در این بخش به جریان اسلامى شدن ایران، روابط اجتماعى میان شهرها و روستاها و نیز اوضاع روستاها توجه شده است.
از مطالب قابل ذکر اشپولر در این قسمت، مى‌توان به پراکندگى اولیه مذاهب در ایران و نیز گسترش و پراکنش بعدى آن‌ها اشاره کرد. آداب و رسوم، دین، به خاک سپردن اموات، خوارج، فرقه اسماعیلیه، شیعیان دوازده امامى از دیگر مطالب این جلد از کتاب است.
از مطالب اشپولر در قسمت‌هاى فرهنگى و به ویژه توضیحات او درباره اقوام و ساکنان ایران و نحوه مناسبات آن‌ها، مى‌توان به چگونگى مسائل، مروادات و نیز ارتباطات در گستره جغرافیاى آن زمان توسط گروه‌هاى مختلف قومى، به ویژه در حوزه جغرافیاى سیاسى ایران پى برد.
در انتهاى این جلد، دو نقشه ایران در قرن چهارم هجرى با اطلاعاتى درباره مرزهاى ولایات و سرزمین‌هاى تاریخى، شهرها و جمعیت بعضى از آن‌ها، دریاچه‌هاى شور و…و نیز تقسیم‌بندى ادیان و مذاهب اسلامى و غیر اسلامى و شهرهاى مقدس و مذهبى آمده است.
جلد دوم کتاب حاضر، با پیش‌گفتار مترجم و فهرست مهم‌ترین آثار مؤلف آغاز مى‌شود. در ادامه نویسنده با استفاده از منابع دست اول، به ویژه منابع جغرافیاى سده‌هاى اولیه، به وضع حیات معنوى و فرهنگى ایران پرداخته است.
وضعیت پزشکى، ادیان و موسیقى، هنرهاى مصور؛ از جمله طلاکارى و صنایع دستى در قرن اول هجرى، میراث فرهنگى، سفال سازى، هنر معمارى و فعالیت ساختمانى و…از جمله مباحثى هستند که در ادامه به طور مختصر بررسى شده‌اند.
بهترین مطالب جغرافیایى کتاب اشپولر را مى‌توان در تعیین قلمرو ایران در قرون اولیه اسلامى مشاهده نمود. وى در ابتدا به حدود جغرافیایى قلمرو ایران پرداخته است و به تفصیل گزارش‌هاى جغرافیایى را بیان مى‌کند.
اشپولر در ادامه مطلب درباره حدود ایران، به تعیین مرز ایران ماوراءالنهر و ترکستان تا سقوط دولت سامانیان مى‌پردازد. او در این مباحث از شهرهاى مهم تاریخى؛ از جمله بادغیس، پوشنگ، گوزگان، طالقان، هرات، نواحى آمودریا، سرزمین‌هاى مشرف فراوه و تخارستان مطالبى به دست مى‌دهد. منطقه جنوبى و مرزهاى آن، سواحل شمالى، خلیج فارس، مرزهاى سواحل عربى و مرز ایران و ترکان در مشرق از جمله دیگر مطالبى است که در بخش تعیین حدود ایران مى‌توان مشاهده نمود.
قسمت دوم، مطالب اشپولر درباره حدود ایران، تقسیمات داخلى ایران است و مطالب مهمى؛ از جمله درباره ولایات (که اساس تشکیلات مملکت ایران راتشکیل مى‌دادند) و استان‌ها در سده‌هاى اولیه اسلامى را مى‌توان در آن مشاهده کرد.
مهم‌ترین مطالبى که اشپولر درباره حدود ایران ذکر مى‌کند، توضیحاتى است که به طور مشخص درباره خوزستان، آذربایجان، دیلم، طبرستان، فارس، خراسان، سیستان و شهرهاى مهم و تاریخى و نیز اوضاع جغرافیایى آن‌ها آورده است.
تشکیلات ادارى ایران، اداره پست و بازرسى دولتى، روساى ادارات، ماموران جزء، تشریفات سلاطین، عناوین و القاب فرمانروایان، فرمان‌هاو دیوان‌ها، فرستادگان، هدایا و مناسبات حقوقى؛ از جمله مجازات زنان و حقوق آن‌ها از دیگر مطالبى است که اشپولر در ادامه کتاب ذکر کرده است.
از جمله ویژگى‌هاى مهم کتاب حاضر، پرداختن به اوضاع اقتصادى ایران در سده‌هاى نخستین اسلامى است. در این زمینه به مسائل مهمى؛ از جمله کشاورزى و مالکیت ارزى، پرورش حیوانات و دامدارى، صنعتگرى، معادن، تجارت، پول و مزد، ضرب سکه و…پرداخته شده است. اشپولر کشاورزى ایران در آغاز قرون وسطى؛ مانند آن چه امروزه در سراسر مشرق زمین مرسوم است، اساس حکومت و ستون اصلى موجودیت اقتصادى مردم مى‌داند.
مؤلف کتاب، در ادامه به شهرهایى که داراى قنات بودند، شهرهاى داراى نظام آبیارى، تولیدات کشاورزى و تبدیل جنگل‌ها و مزارع کشاورزى در بعضى نقاط ایران اشاره مى‌کند. او در ذکر فرآورده‌هاى اصلى کشاورزى ایران، به تفصیل از محصولات و نقاطى که این محصولات در آن به عمل مى‌آمده، یاد مى‌کند.
ادامه مطلب اوضاع اقتصادى کتاب درباره صنعتگرى و فرآورده‌هاى آن است. مؤلف در این باره از کتاب‌هاى جغرافیایى استفاده کرده و به تولیدات صنعتى و نقاطى که تولیدات فراوان داشتند، اشاره کرده است.
مؤلف در فصل استخراج معادن، به استخراج فلزات قیمتى نظیر طلا، نقره، مس، روى، سرب، سنگ سرمه، جیوه، آهن و دیگر فلزات اشاره کرده است. همچنین درباره راه‌هاى ارتباطى و اهمیت آن‌ها و وابستگى آن‌ها با حیات اقتصادى، جاده‌هاى مهم و پراهمیت، جاده ابریشم، کشتیرانى در رودخانه‌ها در بسیارى از ولایات؛ مانند جبال، دیلم و طبرستان و نیز در سواحل دریا مطالب مهمى بیان گردیده است.
قشربندى اجتماعى مردم، مناسبات مالکیت ارضى، انواع مالیات‌ها، اوضاع نظامى و در نهایت زندگى روزمره ایرانیان مطالب پایانى جلد دوم کتاب را تشکیل مى‌دهد.
این کتاب اگر چه مسائل و مباحث مهمى از تاریخ ایران را در قرون اولیه اسلامى بیان مى‌دارد، اما درباره مسائل جغرافیایى آن زمان و به عبارت بهتر، جغرافیاى تاریخ ایران در دوره مذکور مطالب باارزشى را ارائه مى‌دهد.
علاوه بر این مباحث مربوط به فتوح مسلمین در ایران، از اهمیت ویژه‌اى برخوردار است. در این راه مؤلف با دقت به زمان، نحوه و مسیر گسترش اسلام در ایران پرداخته است. همچنین ترتیب بیان مطالب بسیار حائز اهمیت است، امرى که اشپولر به دقت آن را رعایت کرده است.
همچنین یکى دیگر از ویژگى‌هاى این کتاب، استفاده مؤلف از ۶۲۴ منبع دست اول غنى و باارزش است که در انتهاى جلد دوم کتاب ترجمه شده است.
وضعیت کتاب
جلد اول و دوم این کتاب پاورقى‌هاى مترجمان و نیز فهرست اعلام(کسان) و جاى‌ها را دربردارد.
دیگر آثار این نویسنده
دیدگاهی دارید؟