توضیحات
دره نادره: تاریخ عصر نادرشاه
این اثر که نثرى مصنوع و متکلفانه دارد، به تاریخایراناز آغاز روى کار آمدن نادر شاه تا کشته شدن او در فتحآباد قوچانو روىدادهاى یک ساله ایران پس از مرگ وى مىپردازد.
انگیزه اصلى نویسنده را خودنمایى مترسلانه دانستهاند، اما به هر روى گزارشهاى تاریخى سودمند و درخورى نیز در نوشته وى مىتوان یافت و کتابش را بر اثر انبوهى و انباشتگى واژگان دیریاب فارسى و تازى و آیات و احادیث و امثال و اشعار عربى و برخوردارى از صنایع لفظى گوناگون و کرشمهکارىهاى مُنشیانه، «نادره نادرات» خواند.
گفتهاند که این کتاب دشوارترین و متکلفانهترین متن به نثر مصنوع فارسى به شمار مىرود؛ زیرا نویسنده خود به انگیزه پدید آوردن چنین نثرى به نوشتن آن پرداخته و تاریخنویسى نزد او از اهمیت کمترى برخوردار بوده است. از زمان پیدایى این اثر (کمابیش سه سده)، گاهى ادیبان و فاضلان روزگار بدان روى آورده و گاهى از آن دورى کردهاند.
روزگارى این کتاب قبله نامهنویسان بوده است و روزى آماج طنز و ریشخند متعلمان. اگرچه زمانى واژگان دره نادره را براى چیرهدست شدن در املا از بر میکردند و بخشهایى را از آن در نامهها مىگنجاندند، دیرى نگذشت که همان جملات را «ترّهات» یا «تطویل بلاطائل» خواندند و نویسنده آنها را سفیهى خودخواه و دیوانهاى یاوهسرا برشمردند. بارى، هر ادیب و مترسلى خود را از ورق زدن این کتاب و خواندن آن بىنیاز نمىداند و اثر خامه میرزا مهدىخان را همچون دیگر متنهاى مصنوع مانند مرزباننامه، سندبادنامه، نفثه المصدور و تاریخ وصاف مىخواند.
نثر کتاب یکنواخت نیست و به گفته مصحح دانشمند کتاب، آن را در فصاحت همچون متون ادبى سده ششم نمىتوان دانست و حتى نفثه المصدور در جاهایى بر آن مىچربد.
دیدگاه یا داورى نویسنده را درباره کسانى که شرح حالشان را مىنویسد یا دیدگاهش را درباره روىدادهایى که پیش مىآید، از شعرهاى عربى یا آیات و روایتى که در متن کتابش مىگنجاند، به نیکى مىتوان فهمید؛ چنانکه در «بیان تسخیر قندهار» و راندن افغانان از آنجا، سخنش را چنین آغاز مىکند: «فانظر کیف کان عاقبه المفسدین». البته گفتارهاى صریح او نیز درباره دشمنان نادر شاه یا توصیف شاهان افشارى بهویژه نادر کم نیست.
به گفته برخى از تاریخپژوهان، نیمى از صفحات این کتاب حاشیه و تفسیر کلمات متن به شمار مىرود و نویسنده بیست برابر بیشتر از آنچه در خور گفتن بوده، لفظ و کلام به جاى تاریخ به خورد خواننده داده و بیش از اینکه نشاندهنده چهره تاریخى نادر شاه و بازگو کننده کشاکشهاى نظامى و سیاسى او باشد، زمینهاى براى خودنمایىها و تردستىهاى ادبى خود فراهم آورده است.
از اینرو، درونمایه گزارشهاى تاریخى دُره، اندک مىنماید. نخستین عنوان کتاب پس از دیباچه بلند و دشوار آن، به «اختلال ممالک ایران» اشاره مىکند و از چگونگى چیرگى افغانان بر اصفهان گزارش مىدهد.
جلوس طهماسب شاه و پایان یافتن دوران پادشاهى محمود افغان و نشستن اشرف افغان در جاى او و کشته شدن خاقان، درونمایه گزارشهاى بعدى کتاب است. نویسنده همچنین به دگرگونى احوال نادرشاه و تصرف مشهد مقدس و بر پایى نهضت «رایات همایون» به سوى هرات اشاره مىکند و با توصیف چگونگى تسخیر اصفهان و فتح ارومیه و تبریز و پس از آن جنگ ابراهیم خان با افغانان و شکست خوردنش، از بازگشت سپاه نادر به خراسان خبر مىدهد.
گزارش درباره ازدواج کسانى مانند رضاقلى میرزا، جنگ و صلح شاهان افشارى با دشمنانشان، رسیدن افراد به پادشاهى یا عزل و کشته شدن آنان، لشکرکشىهاى نادر به هند و بخارا و خوارزم و دیگر فتوحات و تصرفهایى که در دوران افشاریان رخ داد، شرح حال جانشینان وى و ویژگى و شمار فرزندان و بازماندگان آنان، کشته شدن نادر و سرانجام پادشاهى علىشاه و جلوس شاهرخ میرزا در خراسان و ابراهیمخان در تبریز، مهمترین بخشهاى کتاب به شمار مىروند.
برخى از روىدادها مانند «تذهیب قبه نجف» یا توصیف مکانهایى مانند قلعه کلات، در پى این مباحث اصلى آورده شدهاند.
گزارشهاى نویسنده درباره جنگهایى که در آن دوران روى داده است، کمابیش تصویرى نمایان و نیکو از چگونگى مراودات سیاسى و برنامههاى درازمدت شاهان افشار بهویژه نادر، پیش روى خواننده مىنهد و او را از حوادث خُرد و گفتوگوها و کارهاى تأثیرگذار در این روىدادها آگاه مىکند.
دیدگاهی دارید؟