توضیحات
به اهتمام حسین محمدزاده صدیق
این کتاب در واقع رساله‌ی دکترای دکتر صدیق است که مشتمل بر تصحیح انتقادی دو کتاب «چهار تیاتر» و «رساله‌ی اخلاقیه» اثر میرزا آقا منشی باشی تبریزی از مبارزان قلم به دست دوران مشروطیت است. متن کتاب چهار تیاتر قبلاً در برلین در سال ۱۳۱۱ چاپ شده و متن رساله‌ی اخلاقیه به صورت نسخه‌ی خطی منحصر به فرد در کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود. این کتاب حاوی مقدمه‌ای در شرح حال و اندیشه‌های میرزا آقا و روابط او با معاصران و تحلیل محتوایی نوشته‌های بازمانده از او است.
در سال ۱۳۵۱ دکتر حسین محمدزاده صدیق به کشف علمی بزرگی نائل شدند و آن کشف رساله‌ی اخلاقیه و احیای نمایشنامه‌های میرزا آقا تبریزی است که تا آن زمان به نام میرزا ملکم خان معروف شده بود. میرزا آقا تبریزی چهار نمایشنامه‌ی خود را برای فتحعلی آخوندزاده ارسال می‌کند. میرزا فتحعلی آخوندزاده نیز نظرات خود را درباره این نمایشنامه‌ها ابراز می‌نماید (که اسناد آن موجود است). معلوم نیست چه می‌شود که این چهار نمایشنامه اولین بار در چاپخانه کاویانی برلین به نام میرزا ملکم خان به چاپ می‌رسد و در ایران به نام او، نامبردار می‌شود.
دکتر صدیق که در عنفوان جوانی به تهران آمده بودند و دانشجوی فوق لیسانس در دانشگاه تهران بودند، در کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران توانستند نسخه‌ی منحصر به فرد دست نوشته از میرزا آقا تبریزی را کشف کنند که رساله‌ی اخلاقیه نام داشت. در این رساله، که سیزده باب داشت، باب سیزدهم نمایشنامه‌ای با عنوان حاج مرشد کیمیاگر بود. از طرف دیگر، ابوالفضل حسینی (حسرت) در باکو چهار نمایشنامه‌ی میرزا آقا تبریزی را که برای آخوندزاده فرستاده بود، و آن هم نسخه‌ی منحصر به فرد و دستنوشته میرزا آقاست، پیدا و ترجمه‌ی ترکی آن را منتشر کرده بود.
بنابر این دکتر صدیق از طرفی چهار نمایشنامه میرزا آقا تبریزی (چاپ باکو ترجمه به ترکی) و از سوی دیگر، چهار نمایشنامه میرزا ملکم خان (چاپ برلین به زبان فارسی) را در دست داشت. سوال این بود که کدام یک، مولف واقعی این چهار نمایشنامه هستند؟ دکتر صدیق ۱۴ دلیل به دست می‌آورند و متوجه می‌شوند که این چهار نمایشنامه از آن میرزا آقا تبریزی است. ایشان کتاب پنج نمایشنامه از میرزا آقا تبریزی را قبل از انقلاب بر اساس همین استدلالات چاپ کرده‌اند. بعد از آن، منتقدان صاحب‌نظر، قبل از انقلاب، مقالات خود را در این باب نوشتند.
دیدگاهی دارید؟