توضیحات

مرحوم وحید دستگردی،مصحح این کتاب می نویسد:
«تحفه سامی،تذکره ای است که اسامی قریب ۷۰۰ نفر از شعرای عصر اول و روزگار نخست سلطنت صفویه،را با نمودار آثار آنان ضبط داشته و کسانی که در قرون اخیر تذکره نوشته اند از این کتاب اقتباس و استفاده فراوان کرده اند.
تحفه سامی بسیار کمیاب است ! و در تهران جز دو یا سه نسخه بیشتر یافت نمی شود،و نفیس ترین و بهترین نسخه آن،نسخه ای است که در کتابخانه نجم آبادی، موجود و اینک دو سه ماهست که در دسترس ما بوده و شالوده طبع این کتاب (تحفه سامی) همان نسخه گرانبهاست.»

تذکره ای مشتمل بر احوال سرایندگان فارسی زبان برخی مشاهیر نیمه اول سده دهم هجری ، تألیف سام میرزا، دومین پسر شاه اسماعیل اول صفوی . این تذکره دارای یک دیباچه و تنبیه و هفت صحیفه و یک ذیل است . دیباچه کتاب با حمد خداوند و نعت رسول اکرم و خاندان آن حضرت آغاز شده ، سپس تعریفی از شعر و شاعری آمده و مؤلف سبب تألیف کتاب را نبودن آثاری در باره شاعران در دوران خود ذکر کرده است (ص ۳ـ۴).

صحیفه های کتاب بترتیب مشتمل است بر: شرح حال نوزده تن از شاهان و بزرگان دوران (ص ۸ ـ۳۰)، ۱۴۲ تن از سادات و علما (ص ۳۱ـ ۸۸)، ۳۴ تن از وزرا و اعیان و دولتمردان (ص ۸۹ ـ۱۰۱)، ۶۹ تن از دانشمندان و نامورانی که گاه شعر می سروده اند (ص ۱۰۲ـ۱۴۲)، ۳۷۱ تن از شعرای صاحب تخلص (ص ۱۴۳ـ۳۳۳)، سی تن از شعرای ترک فارسی گوی (ص ۳۳۴ـ۳۶۰) و ۴۶ تن از طرفه گویان و عوامی که شعر می سروده اند (ص ۳۶۱ـ۳۷۶). سام میرزا در ذیل کتاب بعد از شرح مختصری از چگونگی اتمام آن ، با قصیده ای در مدح حضرت علی (ع)، تحفه سامی را به پایان برده است (ص ۳۷۸ـ۳۸۰).

بررسی خصوصیات شاعران در این کتاب ، بر اساس حالات صوری و معنوی ، سلوک ، تحصیلات ، پیشه ، حوادث زندگی ، تسلط به شاعری و گاه زمان تولد و مرگ است و نظم و قاعده خاصی ندارد و اغلب به اشاره ای کوتاه به بعضی از آنها اکتفا شده است . سام میرزا در این اثر، بویژه در صحیفه هفتم ، به نقد اشعار شاعران پرداخته و غالباً با جمله ای کوتاه به غث و سمین آنها اشاره کرده است.

در تحفه سامی نام بسیاری از پیشه ها و اصطلاحات خاص آنها ضبط شده است (برای نمونه رجوع کنید بهص ۲۹۷، ۳۱۵، ۳۱۸، ۳۷۳ـ۳۷۵). همچنین بسیاری از خوش نویسان (برای نمونه رجوع کنید بهص ۷۴، ۱۳۶، ۲۶۱، ۳۴۹)، نقاشان (برای نمونه رجوع کنید به ص ۷۴، ۱۱۰، ۲۷۷)، قصه خوانان (برای نمونه رجوع کنید به ص ۱۴۰ـ۱۴۱، ۳۶۷)، نوازندگان و موسیقیدانان (برای نمونه رجوع کنید به ص ۱۳۵ـ۱۳۷) سده دهم در آن معرفی شده اند که سام میرزا گاه تنها با ذکر یک بیت شعر از این افراد، آنها را در زمره شاعران درآورده و تحفه سامی را از تذکره های پیش از خود متفاوت کرده است .

تحفه سامی بر برخی تذکره های بعد از خود نیز اثر گذاشته است ، از جمله بر تذکره نصرآبادی ، مجمع الفصحا اثر رضاقلی خان هدایت ، آتشکده آذر بیگدلی ، و ریاض الشعرا اثر واله داغستانی .

تحفه سامی ظاهراً در ۹۵۷، هنگامی که سام میرزا در اردبیل به سر می برده ، تألیف شده ( رجوع کنید به منشی قمی ، ج ۱، ص ۵۵۰ ـ ۵۵۱) و در ۹۶۸، پیش از دستگیری وی به دستور شاه طهماسب ( رجوع کنید بهسام میرزا * )، به پایان رسیده است (سام میرزا صفوی ، مقدمه همایونفرخ ، ص هیجده ). سام میرزا در این اثر از حدومرز بی طرفی خارج نشده و وظیفه تذکره نویسی را از یاد نبرده است و به همین لحاظ در تحفه سامی حتی از دشمنان دودمانش یاد کرده و آثارشان را آورده و در مقدمه برای پرهیز از طعن معاندان ، در این باره توضیح داده است (همان ، مقدمه همایونفرخ ، ص بیست ویک ).

صحیفه پنجم تحفه سامی در ۱۳۱۲ ش به تصحیح مولوی اقبال حسن در هند به چاپ رسید. در ۱۳۱۴ ش حسن وحید دستگردی و در ۱۳۴۵ ش رکن الدین همایونفرخ این تذکره را تصحیح و در تهران چاپ کرده اند (همان ، مقدمه همایونفرخ ، ص بیست و شش ـ بیست و هفت ). فهرستهای متعدد در چاپ همایونفرخ بر ارزش تصحیح وی افزوده است ، گرچه همایونفرخ در مقدمه تحفه سامی (ص هفده ) در واقعه مرگ سام میرزا اشتباه کرده است.

تحفه سامی بسیار کمیاب است ! و در تهران جز دو یا سه نسخه بیشتر یافت نمی شود،و نفیس ترین و بهترین نسخه آن،نسخه ای است که در کتابخانه نجم آبادی، موجود و اینک دو سه ماهست که در دسترس ما بوده و شالوده طبع این کتاب (تحفه سامی) همان نسخه گرانبهاست.»