توضیحات

تقویم البُلدان ، کتابی جغرافیایی به عربی ، تألیف ابوالفداء عمادالدین اسماعیل بن نورالدین علی بن محمود ایوبی ، حکمران حَماه (۷۱۰ـ۷۳۲). ابوالفداء این کتاب را در ۷۲۱ به پایان رساند، اما احتمالاً تا پایان عمر آن را تکمیل می کرده است ، زیرا نسخه ای از آن در کتابخانه لیدن موجود است که مؤلف در آن تجدیدنظر کرده است .

ابوالفداء، بر خلاف معاصرانش ، از جمله مارکوپولو (۱۲۵۶ـ۱۳۲۳)، اهل سفر نبوده است ؛ ازینرو کتابش اقتباسی از کتابهای جغرافیایی دیگر و گردآوری گفته های تاجران و مسافران است.

از نظر ابوالفداء، کتابهای جغرافیایی که تا زمان وی نوشته شده بودند، ناقص بودند و مقصود او را بر نمی آوردند؛ مثلاً کتابهای ابن حوقل و ادریسی و ابن خرداذبه ، با وجود تفصیل در باره اوصاف بلاد به طول و عرض جغرافیایی و ضبط نامها اشاره ای ندارند و زیجها و کتابهایی که به طول و عرض جغرافیایی پرداخته اند، از اوصاف شهرها اطلاعی نمی دهند و در الانساب سمعانی و المشترک وضعاً و المفترقُ صُقعاً یاقوت حموی با آنکه به تصحیح نامها و ضبط آنها توجه شده ، طول و عرض شهرها ذکر نشده است .

با وجود این نقایص ، ابوالفداء به کتابهای ابن حوقل ، ابن سعید مغربی ، مهلّبی و ابن اثیر اعتماد می کرده است . وی از کتاب المسالک و الممالک ، معروف به «العزیزی »، تألیف حسن بن احمد مهلّبی بهره گرفته ، که سبب بیشتر شناخته شدن این جغرافی نگار فاطمی شده است. به عقیده آیتی ، ابوالفداء به اقتضای مقام خود به عنوان امیرحماه می خواسته در باره سرزمینهای مختلف اطلاعات دقیق داشته باشد.

یکی از ویژگیهای تقویم البلدان ــ که آن را سرآمد کتابهای دوره خود کرده ــ این است که مؤلف ، اولین کسی است که روش جدول بندی را در جغرافیا به کار برده و تصریح کرده است . این شیوه را از تقویم الابدان ابن جَزْله (متوفی ۴۹۳) گرفته است . جدولهای ابوالفداء بسیار کامل و در ارائه واضح و منظم مطالب علمی در عهد خود ممتاز بوده است.

تقویم البلدان حلقه اتصال جغرافیای ادبی و جغرافیای ریاضی است. مؤلف در آغاز کتاب ، به نجوم و جغرافیای ریاضی توجه داشته و در این باب از کتاب قانون مسعودی ابوریحان بیرونی استفاده کرده است. تقویم البلدان ، با وجود اقتباس از کتابهای دیگر، در باره سرزمینهای اقوام غیرمسلمان ، اطلاعات مفیدتر و کاملتری نسبت به آثار گذشتگان دارد.

با این حال ، مؤلف به کاستیهای اثرش اذعان داشته ، از جمله اطلاعات کتاب را در باره سرزمینهای چین ، هند، بلغار، چَرکَس ، روس ، سِرب (صرب )، اولَق و فرنگ ــ که از خلیج قسطنطنیه تا دریای مدیترانه گسترده است ــ ناقص دانسته و از سرزمین سیاهان که در جنوب است ، اطلاعات اندکی ارائه داده است.

تقویم البلدان بخشها و موضوعاتی متفاوت دارد. بخشی از آن جنبه جغرافیای عمومی دارد و مشتمل است بر مطالبی در باره شناخت زمین از جمله اثبات کرویّت زمین ، هیئت ، آب و هوای زمین ، خط استوا، دریاها، دریاچه ها، رودها و کوهها . مؤلف در این بخش از دو اقلیم نام می برد: اقلیم حقیقی که شامل اقالیم هفت گانه است و اقلیم عرفی که شامل سرزمینهاست.

بخش دیگر کتاب ــ که حجم آن بیشتر است ــ در باره اقلیم عرفی و عالم مسکون است که از جزایر خالدات (قناری ) در غرب تا گَنْگدِز در شرق کشیده شده است و مؤلف ، آن را قبه الارض نامیده است . وی پیش از شرح اقالیم عرفی ، زایجه ای رسم کرده و در آن تمام اقالیم را کنار یکدیگر آورده و در ترتیب مناطق ، مانند ابن حوقل ، از سرزمین عرب آغاز کرده است . مناطق دیگر بترتیب عبارت اند از:

مصر، مغرب ، سودان ، اندلس ، جزیره بحر روم (دریای مدیترانه ) و محیط غربی (اقیانوس اطلس )، مناطق شمالی (از جمله سرزمین فرنگان و ترکان )، شام ، جزیره میان دجله و فرات ، عراق ، خوزستان ، فارس ، کرمان ، سجستان ، سند، هند، چین ، جزایر دریای شرق ، روم و مضافات آن ، ارمینیه /ارمنستان ، ارّان و آذربایجان ، سرزمین جبال (عراق عجم )، دیلم و گیلان ، طبرستان و قومس ، خراسان و مضافات آن ، زابلستان و غور، طخارستان / تُخارستان ، بدخشان ، خوارزم ، ماوراءالنهر و مضافات آن . در این بخش ، ابوالفداء به سرزمینهای ایران توجهی خاص دارد که ظاهراً نشانه آن است که تحت تأثیر اطلس اسلام قرار گرفته و به مکتب جغرافی نگاران قرن چهارم روی آورده بوده است .

طرح ابوالفداء در شرح سرزمینها، به دو بخش تقسیم می شود:

بخش نخست ، در شرح عمومی سرزمین ، حدود، تقسیمات ، اقوام ، سنّتها، آثار کهن ، راهها، نواحی مسکون ، طول و عرض جغرافیایی ، رویدادهای تاریخی و حتی مشاهیر آن . بخش دوم ، شامل جدولهایی که در آنها نام منطقه ، نواحی مسکون ، ضبط صحیح اسامی ، مأخذ مورد استفاده و طول و عرض جغرافیایی آمده است.

ابوالفداء مبدأ طول جغرافیایی را از ساحل دریای غربی (اقیانوس اطلس ) و جزایر خالدات ، و عرض جغرافیایی را از خط استوا درنظر گرفته است . وی طول و عرض صحیح برخی اقالیم را نمی دانسته ، ازینرو برپایه فاصله این اقالیم از سرزمینهایی که طول و عرضشان معلوم بوده ، طول و عرض آنها را حساب و در این محاسبات از بیرونی پیروی کرده است و به نقل از وی ، بیشتر طول و عرضها را غلط انگاشته است . او علاوه بر بیرونی ، از الاطوال و العروض فرس ، رسم الرّبع المعمور (که برای مأمون از یونانی ترجمه شده بود) و کتاب ابن سعید مغربی استفاده کرده است.