شماره بازیابی: ۳۹۷۸
شماره مدرک کتابخانه مجلس: IR‮‭۱۰-۳۶۵۰۵‬‬
زبان اثر: عربی
عنوان و نام پدیدآور: جنگ شعر و نثر
کاتب: محمدصادق.
تاریخ کتابت: ۱۳۰۴ق.
قطع: ‮‭۱۷‬*‭۲۷‬سم. ‭۳۹۶‬ص. ‭۱۹‬س.‬
آغاز، آغازه، انجام، انجامه: آغاز نصیحت‌نامه:مهین خاورا یک زمان هوش دار/ به شمع رضا پند من گوش دار// جهان دیده و تجربت کرده‌ام/ بسی سرد و گرم جهان دیده‌ام
آغاز جنگ:الحمدلله رب العالمین… اما بعد فیقول العبد علی بن الحسین المدعو بزین العابدین الجرجانی الگنجوی القراجه داغی… مدتی این بنده درگاه و بیگاه مقیم درگاه خلایق امیدگاه امیری بود… یعنی مدت دراز… ملازمت حضرت بندگان خدایکان… آقا میرزا آقا خان پیش خدمت خاصه سرکاری دام مجده العالی را… اختیار نمود… پس از آن که آن وجود مسعود در بیان شش نوع سخن از نظم و نثر و خواندن و نوشتن مهارت تمام یافتند… روزی این بنده را… مخاطب ساخته فرمودند که اگر از اشعار آبدار جمعی از گردن‌کشان نظم… مجموعه‌ای نمایی جا دارد که اشارت به عبارت اوتیت جوامع الکلم بنمایی، راقم سمعا و طاعه گفته اینک به تحریر این دیوان می‌نونشان مبادرت نمود… .
انجام:… تم الکتاب… بر حسب امر وارده… آقایی آقا میرزا آقا خان پیشخدمت خاصه سرکارم دام اقباله العالی بید العبد… محمدصادق فی غره ذیحجه الحرام سنه ۱۳۰۴٫
تزئینات نسخه:دارای پنج سرلوح مذهب در آغاز و در ص ۱۹۲ ابتداء اشعار هلالی و ص ۲۱۶ اشعار وحشی و ص ۲۶۲، اشعار بیدل و ص ۲۹۵، اشعار توفیق) و تمام صفحات دارای جداول به قلم آب طلا و لاجورد است.
نوع کاغذ:فرنگی آهار مهره شده.
تزئینات جلد:تیماجی قرمز.
بیشتر این جنگ از اشعار شاعران متقدم و متاخر و اندکی نیز نثر است در سرگذشت ادبا گویندگان و جز اینها در اواخر کتاب. گاهگاه نیز لطائف کوتاه در وسط اشعار آورده.
اینک نام شاعران که در این سفینه یاد شده:
جمال‌الدین عبدالرزاق، خاقانی، ادیب صابر، ابوسعید ابوالخیر، مجیر بیلقانی، بایزید بسطامی (یک رباعی) مولوی (رباعی) مجنون عامری کمال خجندی، سعدی، فخرالدین عراقی، منصور حلاج (به فارسی)، خواجوی کرمانی، کمال اسماعیل، فردوسی، اوحدالدین کرمانی، سید جلال عضدی، شرف‌الدین شفروه، رضی‌الدین نیشابوری، شمس‌الدین طبسی، شاه شجاع کرمانی، سلمان ساوجی، حافظ، سنائی، ملا فتح‌الله شوشتری در مدح مولی (معاصر مولف).
ناصرالدین شاه، مشتاق اصفهانی، عماد فقیه کرمانی، شاه نعمه‌الله کرمانی، شیخ زاهد گیلانی، هاتف اصفهانی، میرزا آقا خان پیش‌خدمت باشی متخلص به خاور (زین‌العابدین قراچه‌داغی مولف جنگ در آغاز اشعار خاور گوید: «در این مجموعه گهر خزینه آنچه که از انواع سخن از قطعه و غزل و رباعی و مثنوی و غیره‌ها که نسبت آن به سرکار آقا داده می‌شود مقصود همین معظم له است») مولی مهرعلی صاحب قصیده:
ها علی، بشر، کیف بشر/ ربه فیه تجلی و ظهر
در اینجا مولف نصیحت‌نامه‌ای منظوم خطاب به آقا میرزا آقاخان متخلص به خاور نوشته و نام سراینده را نمی‌آورد.
مظفر علیشاه از جمله اشعار او ترجیع‌بندی است که برگردان آن این بیت سعدی است:
بلغ العلی بکماله/ کشف الدجی بجماله
(از ابن سینا بیتی چند از قصیده‌ای که در وصف می‌ است نقل گردیده و از جمله آن این ابیات است:
عقیق پیکر و یاقوت جام و لعل صفات/ همای گردد اگر جرعه‌ای بنوشد بق// چو در چکد به میان قدح ز حلق سبو/ ز لحن باربدی خوشتر آید و بق بق
سید حسن اشرف، خاقانی، ناصر خسرو، خیام، میرزا محمد ساوجی، طراز یزدی، عفتی اسفراینی، دقیقی، کسائی، خرم (شاید همان خرم شیرازی است که در ص ۱۰۷ نسخه نیز از او یاد می‌کند. در این جنگ قصیده‌ای مفصل در مدح میرزا آقاخان پیشخدمت‌باشی (خاور) از او نقل شده با این مطلع: قد از سرو و رخ از سوری و زلف از ضمیران کردی)، شیخ بهایی، مولف جنگ تخمیس اشعار معروف عراقی (ای تیر غمت بر دل عشاق نشانه) را که از بهایی است نقل کرده بدون ذکر نام بهایی در عنوان)، انوری، عطار، مکاتبی، شاه قاسم انوار، جعفر خراسانی، عصمت بخارایی، مهستی گنجوی، نور علیشاه (بدون ذکر نام)، معتمدالدوله نشاط، خرم شیرازی، عراقی، صحبت لاری، مظهر (عباس‌قلی خان)، شاه ناصر، رافعی نیشابوری، صادقی نیشابوری، سید جعفر علی خان (فرزند میر محمدمومن شاه نعمه‌اللهی) رفعت نیشابوری، مذاقی نیشابوری، نوری نیشابوری، سعدی، صائب، موجی، جامی، هلالی وحشی (منتخبات غزلیات وحشی و نیز منتخب حکایات منظوم، ممسطات و غزلیات او)، منوچهری، ملکشاه پسر تکش، سلطان شاه پسر اتسز (رباعیات این دو در پاسخ یکدیگر) عزت (غزلیات او از جمله غزلی در مدح استرچی فرنگی و رباعیات سوگندنامه دوازده امام)، بیدل، نورعلی شاه، حاج سید تقی (قصیده او در مرثیه و ماده تاریخ فوت مجدالدین حاج میرزا صفا آقا به سال ۱۲۹۱ق در تبریز)، توفیق، عاشق، کلیم، طبیب، بنایی، فخری، خواجه محمد قطب‌‌الدین هما (میرزا هما)، محتشم، بابا طاهر، لوائی قمی، مهری، چاه وصال.
فهرست دیگر مطالب که در جنگ آمده:
تاریخ وفات حاج سید تقی آقا در تبریز (سال ۱۲۹۲ق، مطابق یا غفار) درگذشت عصمت علیشاه (همسر حاج سید تقی آقا)، آب و هوای ولایت گیلان.
مولف جنگ در این بخش نخست بدگویی‌های مولفان کتاب جهان‌نما و عجایب المخلوقات (می‌گوید: اولی – جهان‌نما – این دیار را استحقار نموده… و دومی در این باب رباعی در کتاب خود ایراد نموده و آن این است: گیلان که از او شیوه دیوان آید/ دیوانه شود هر که به گیلان آید// از روی خرد چگونه عاقل باشد/ شهری که در آن همیشه باران آید») را از سرزمین و مردم گیلان نقل کرده و در جواب آنان به شرح اوصاف و محسنات گیلان با استناد به کتب معتبر جغرافیا و تاریخ پرداخته و سبب راه یافتن پاره‌ای نابسامانی‌ها به این سرزمین را بیان می‌کند و در پایان این بخش که تاریخ و جغرافیای مختصر گیلان است، ۳۴ تن از رجال گیلان را را اشارت تبه سرگذشت ایشان یاد می‌کند و خود در این باره می‌گوید:
«ارباب سیر آن قدر مردم معتبر که در گیلان ذکر فرمودند در جاهای دیگر جز ری و اصفهان نفرموده‌اند و در چند مجلدی که در دسترس این حقیر است قریب به دویست نفر از صاحبان فخر و هنر از این دیار به شمار رسیده‌اند و از جمله امین احمد رازی ۳۹ نفر در یک ردیف در مولفش کتاب هفت اقلیم ذکر نموده… و این بنده حقیر بیست و پنج نفر از آنان که موارد احوالشان مختصر بود اختیار به انضمام نه نفر از اشخاص دیگر… در این مقام نقل و اظهار می‌نماید».
اینک فهرست نام رجال و علماء گیلان که مولف جنگ برگزیده است:
شیخ محیی‌الدین عبدالقادر (ص۳۰۲)، شیخ جمال‌الدین استاد شیخ زاهد (ص ۳۰۲ – ۳۰۳) خواجه تاج‌الدین علی شاه (معاصر محمد خدابنده الجاتیو) ص ۳۰۳ خواجه محمود مشهور به خواجه جهان (ص ۳۰۳ – ۳۰۴) نجم‌الدین مسعود ۳۰۴ بابا فغانی (ص ۳۰۴ – ۳۰۵) خان احمد خان گیلانی (ص۳۰۵) شیخ‌زاده لاهیجی مولف شرح گلشن راز (ص ۳۰۵ – ۳۰۶) یحیی خان بن مولانا احمد (طبیب معاصر شاه اسماعیل صفوی ص ۳۰۶ – ۳۰۷) حکیم همام، نورالدین، حیاتی (۳۰۷) آخوند مولی نظرعلی گیلانی (دانشمند فیلسوف). از او شعری در شرح این غزل حافظ: بلبلی برگ گلی خوش رنگ در منقار داشت… در این جنگ نقل گردیده (ص ۳۰۸ – ۳۱۰) آخوند مولی عبدالعزیز حالتی لنکرانی (قرن ۱۳ق مولف رساله سمکیه و شرح مختصر نافع ص ۳۱۰ – ۳۱۲ جنگ).
شیخ‌زاده زاهد (از مشایخ شیخ ابراهیم زاهد ص ۳۱۲ – ۳۱۳).
در اینجا دنباله رجال گیلان قطع شده است و برخلاف قولی که مولف جنگ درباره آوردن ترجمه ۳۴ تن از علما و شعراء گیلان داده، تنها ترجمه ۱۵ تن از رجال در نسخه حاضر یاد شده، اینک دنباله مطالب جنگ:
ماشیخان (واقع در قریه بوته‌سر آستارا و نام اصلی آن کاره‌زاران است) ص ۳۱۳ – ۳۱۵ از حکایات متعلق به بیلقان (۳۱۵ – ۳۱۶) حکایت از شعبی (۳۱۶) سربداران (ص ۳۱۸ – ۳۲۰) تمثیل (۳۲۰ – ۳۳۱) تنبیه نقل از جواهرنامه، (ص۳۲۱)، حکایت عربی که با عجمی رفیق شد (ص۳۲۲) قطعات فکاهی (ص ۳۲۳ – ۳۲۵) معماهایی چند به نام حیدر، شیر، امین، ناصر و چند نام دیگر. مثنوی بزرگی که مولف نام گوینده آن را ثبت نکرده با این مطلع (ص ۳۳۱ – ۳۳۹):
آتشی می‌بینم ای یاران ز دور/ گرم می‌آید به چشمم نخل طور
یادداشتهای مربوط به مشخصات ظاهری اثر: نوع خط:نستعلیق.
یادداشت عملیات: حاشیه برگ اول وصالی دارد.
یادداشتهای مربوط به نمایه ها، چکیده ها و منابع اثر: ماخذ فهرست: مجلد ششم، صفحه ۵۰۳۷-۵۰۴۰٫
یادداشتهای مربوط به خلاصه یا چکیده: این جنگ را زین‌العابدین گنجوی قراجه‌داغی برای میرزا آقا خان پیش خدمت خاصه فراهم آورده و در دیباچه‌ای که در آغاز آن نهاده، باعث تهیه این جنگ را بیان داشته است.
تاریخ: ۲۰۱۴۱۰۲۷
محل و شماره بازیابی: ۱۱۳۳۴۹