شماره بازیابی: ۵۵۹۳
شماره مدرک کتابخانه مجلس: IR10-45860
زبان اثر: فارسی
سر شناسه: ت‍ت‍وی‌، اح‍م‍دب‍ن‌ ن‍ص‍رال‍ل‍ه‌، – ۹۹۶ق‌.
عنوان و نام پدیدآور: خلاصه الحیاه = خلاصه الحیوان/ ابوالجواد احمد بن نصرالله تتوی سندی.
تاریخ کتابت: ۱۰۵۳ق.
قطع: ‮جیبی. ‭۱۲‬*‭۲۲/۵‬سم. ‭۳۹۲‬ص. ‭۱۵‬س.‬
یادداشتهای کلی: به امر دستورالحکماء ابوالفتح بن عبدالرزاق گیلانی تالیف شده است.
آغاز، آغازه، انجام، انجامه: آغاز:بسمله، فتح کلام خیر انجام بنام حکیمی سزد که جمیع ذرات وجود بحمد او ناطق… اما بعد میگوید اضعف الخلق الی الله القوی ابوالجود بن نصرالله التتوی مخفی نماند که باتفاق ارباب العقول سلیمه اصحاب وصول… ارتقا بر مدارج کمال… بی‌تهذیب اخلاق و تخلق باخلاق برگزیدگان… صورت نمی بندد… بنابرین… کتابی مشتمل بر تحقیق احوال و خلاصه اقوال… نوشته شود… در تحریر این کتاب که مسمی بخلاصه الحیوان است و مرتب بر یک فاتحه و دو مقصد و یک خاتمه.
انجام:… مانند کوههای بی‌آب سیاه که در راه مسافران بادیه مانع از وصول مقصود میگردند.
انجامه:تمت النسخه خلاصه الحیوان فی وقت الضحی یوم الاربعا فی بلده… فی تاریخ سبعه من الشعبان سنه ثلث و خمسین بعد الف… بامر صاحبه ملاذ الغرباء… طال عمره و ختم بالخیر.
نام کتاب، در نزهه الخواطر و در دیباچه و در ذیل نسخه حاضر و ش ۵۴۰ مجلس «خلاصه الحیوان» است و در اعیان الشیعه و استوری و فهرست دانشگاه «خلاصه الحیاه».
از دیگر مولفات تتوی، کتاب «تاریخ الفی» است.
تزئینات متن:عناوین به شنگرف.
نوع کاغذ:نباتی رنگ.
تزئینات جلد:تیماج زرشکی عطف و دور قهوه‌ای.
نک: منزوی ۳/ ۲۱۲۳٫
نسخه‌هایی که تاکنون از این کتاب می‌شناسیم، مقصد ۲ و خاتمه را ندارد و کامل‌ترین نسخه‌های موجود، مانند نسخه حاضر، در سرگذشت سقراط به پایان رسیده اما از نزهه الخواطر چنین فهمیده می‌شود که نسخه کامل آن وجود دارد، زیرا فهرست مطالب مقدمه و مقصدها و خاتمه کتاب را یاد کرده و دور است که موضوع مقصد ۲ و خاتمه کتاب را او خود با حدس گفته باشد.
نک: استوری ۱۱۱۰؛ نزهه الخواطر ۴/ ۲۸؛ معجم المولفین ۲/ ۱۹۵؛ اعیان الشیعه ۱۰/ ۳۰۳-۳۰۸؛ مجلس ش ۵۴۱؛ دانشگاه ۶/ ۲۴۲، ش ۲۵۹۰؛ فواید الرضویه ۲۲٫
فتح اول. در بیان آنکه از ابتدای آفرینش عالم تا خلق آدم و از آن تا ظهور خاتم چند گذشته.
فتح دوم. فرق حکما و ارباب ملل و نحل.
فتح سوم. تعریف حکمت و بیان اقسام اصلی و فرعی.
فتح چهارم. آغاز صناعت طب و نخستین قوم که پزشکی را شناختند.
فتح پنجم. حدود یونان (تاریخ و جغرافیای یونان است).
مقصد اول. حکما و فلاسفه پیش از اسلام.
مقصد دوم. در نسخه وجود ندارد و باید سرگذشت فلاسفه اسلام باشد.
خاتمه (به نوشته نزهه الخواطر) آرای خلافی فلاسفه.
تتوی در این کتاب از کتاب‌های نادر و نیز از روایات باستانی ایران (خاصه در تاریخ علم پزشکی و نجوم) یاد می‌کند و از جمله مآخذ او است: کتاب مختار الحکم و محاسن الحکم امیرالوفا ابن فاتک، قصیده ابوالعباس بن محمد نبی در تاریخ یونان و رساله آرای کندی درباریه یونان، جامع الاسرار و منبع الانوار در تطبیق طریقت و شریعت و حقیقت (بدون ذکر مولف) و حیله البرء جالینوس.
وی یکی از اسناد روایات ایرانی را درباره پیشقدم بودن ایرانیان در علوم پزشکی و نجوم از کتاب ابن فاتک نقل کرده است.
متن سخن وی این است:
«امیرالوفاء بن فاتک در کتاب مختار الحکم و محاسن الکلم چنین آورده که علم طب را اسکندر ذوالقرنین در وقتیکه بر مملکت فارس استیلا یافت از فارس بیونان نقل کرده فرمود از لغت فرس به لغت یونانی بردند و همچنین هر چه در کتب خانه ملوک فارس از کتب نجوم و سایر اقسام حکمت یافت بیونان برد».
تتوی جز این، اسناد و روایاتی دیگر نیز درباره علم پزشکی در ایران باستان نشان می‌دهد و از کتاب‌های معتبر نقل می‌کند که: پادزهر حیوانی در روزگار خرم‌زاد از نیاکان بهمن اسفندیار به دست داروشناس ایرانی شناخته و داستان آن را به تفصیل آورده است. تتوی این کتاب را به امر دستورالحکماء ابوالفتح بن عبدالرزاق گیلانی (پزشک اکبر) نوشته و در دیباچه از او با تجلیل فراوان یاد کرده و نیز در دیباچه از کتاب بزرگی که در این باب در دست تالیف داشته به نام مرآه العالم یاد کند و گوید:
«در کتاب مرآه العالم که در حین تالیف این مختصر سطری از آن نوشته شده بود بر وجه اتم و اکمل مسطور خواهد شد… و الحق آن کتابی است که پس از اتمام، مشتمل خواهد بود بر ذکر عقاید طوایف امم و احوالهم و لاریب فی انه لو وفقنی الله تمامه لکان ذلک الکتاب معشوقا للحکماء».
یادداشتهای مربوط به عنوان و پدیدآور: تاریخ درگذشت تتوی با اختلاف بین ۹۶۶ و ۱۰۰۲و ۱۰۱۰ق. ضبط شده و در این میان گفته معاصرش ابوالفیض بن مبارک شایان اعتماد بیشتر است. در شعر ابوالفیض (به نقل نزهه الخواطر) ماده تاریخ درگذشت تتوی «در بیست و پنج ماه صفر» آمده.
یادداشتهای مربوط به مشخصات ظاهری اثر: نوع خط:نستعلیق شیوه هندی.
یادداشت عملیات: چند برگ از اول و آخر نسخه وصالی شده است. پس از برگ اول یک یا دو برگ افتاده.
یادداشتهای مربوط به نمایه ها، چکیده ها و منابع اثر: ماخذ فهرست: مجلد هشتم، صفحه ۶۶۰۹٫
یادداشتهای مربوط به خلاصه یا چکیده: تاریخ سرگذشت علما و حکمای باستان دارای فاتحه‌ای در ۵ «فتح» و دو «مقصد» و خاتمه:
عنوانهای گونه گون دیگر: خلاصه الحیوان
موضوع (اسم عام یا عبارت اسمی عام): تاریخ
تاریخ: ۲۰۱۵۱۱۰۱
محل و شماره بازیابی: ۱۶۱۹۴۴