توضیحات

کتاب حاضر از دو رساله تشکیل شده است: یادداشتهای ناصرالملک راجع به وقایع صدر مشروطیت ایران، و منتخبات از تاریخ مشروطه ایران تالیف محمدآقا ایروانی.

در این دو رساله، ابوالقاسم خان ناصر الملک و محمدآقا ایروانی، هریک از دیدگاهی خاص، عوامل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی حرکت مردم و بروز انقلاب مشروطه را برشمرده‌اند و اختلاف دیدگاه آنان، می‌تواند یکی از مزایای این کتاب باشد. در این دو رساله روابط مردم، علما و آزادی‌خواهان و مناسبات و برخوردهای ایشان با درباریان و استبدادطلبان در محدوده طرز تفکر و اطلاعات دو مولف تشریح شده است.

بدیهی است که آراء ناصر الملک درباره وقایع طرح شده در رساله دو، تا حدودی جنبه شخصی دارد و نمی‌توان آنها را چشم بسته پذیرفت. چنانچه اسناد و مدارک موجود گاهی نشان می‌دهد.

اما محمدآقا ایروانی، جزو عامه مردم بوده و با حکومتگران ارتباط چندانی نداشته است. از این رو فردی مانند او، احتمالا مطلبی برای مخفی کردن و یا دلیلی برای وارونه کردن واقعیات ندارد.

در عین حال، باید توجه داشت که ناصر الملک به دلیل ارتباط نزدیک با راس هیات حاکمه از بسیاری وقایع آگاه بوده است؛ در حالی که ایروانی از بعضی وقایع اطلاعی نداشته و یا تنها اخبار مختصری را درباره این گونه اتفاقات می‌‌شنیده است.