شماره بازیابی: ‮‭۱۱۶۳‬ س‬
شماره مدرک کتابخانه مجلس: IR‮‭۱۰-۲۹۷۳۴‬‬
زبان اثر: فارسی
عنوان و نام پدیدآور: سفینه الانشاء/ از: میرزا محمد نائینی منشی باشی، متخلص به فروغ پسر ابوالحسن شریف نائینی
کاتب: اسدالله خان منشی.
قطع: ‮‭۱۴‬*‭۲۴‬سم. ‭۲۸۰‬گ. ‭۱۷-۱۵‬س.؛ اندازه جلد: ‭۲۱‬*‭۳۴‬سم.‬
آغاز، آغازه، انجام، انجامه: ۱نسخه‌های سپهسالار و مجلس و ملک: منشیان فصیح البیان را فروغ انجمن بر بیان ستایش فرماندهی است که دبیران دفتر قرب در پیشگاه عرفانش عریضه خوان عجز بی‌منتها آمدند و بعد چون سرکار مقرب‌الخاقان… آقا میرزا محمد نائینی دام ظله با آنکه همواره در دیوان عطارد دبیر سلاطین معدلت قرین به ارتکاب مشاغل خطیر از جمیع همگنان برتر بوده‌اند به جمع هیچ اسبابی اعتنا نفرمودند… کمترین به جمع آن جمله در یک جا پرداختم و بعد از جمع و استیذان آن را به سفینه الانشاء مسمی و مبتنی ساختم بر شش فصل… .
۲… (نسخه سپهسالار و مجلس و کتابخانه ملی):
عروس ملک به امید رحمتش تا حشر/ نشسته چشم به راه خطیب و دلاله
او را استاد سخن خوانده‌اند و گویا در ۱۲۲۵ق بوده که به پایگاه منشی‌گری و دبیری دیوان رسیده است.
این سفینه الانشاء چنانکه صفاءالسلطنه نوشته است از اوست و نوه او میرزا اسدالله خان منشی باشی آن را مرتب ساخته و به خط شکسته نستعلیق خود در روز شنبه ۱۲ ذق ۱۲۶۹ق نوشته است.
نک: ش ۲۷۶۹، سپهسالار، ۲/ ۲۸ تا ۳۲ و ۴/ ۱۰۹ و ۶۷۰٫
او پسر میرزا مهدی خان سفارت منشی سفارت روس در گذشته ۱۲۹۰ق پسر میرزا تقی وزیر و منشی همان سفارت پسر میرزا محمد نائینی و در گذشته ۱۲۳۰ق می‌باشد.
در این سفینه الانشاء انشاء همان نائینی مورخ ۱۲۱۴ق دیده می‌شود هم چنین مورخ ۱۲۶۰ق از این کتاب نسخه‌ای در مجلس هست به ش ۲۲۵۷ به خط شکسته بی‌تاریخ و در آن آمده که کتاب از میرزا محمد نائینی است و من که نامم عبدالرحیم (نائینی) است و نوه بزرگتر او هستم و پسر آقا میرزا محمدتقی شهید از روی خط خود آقا بزرگ (مولف) ۲۰ سال پیش نوشته‌ام و چون آغاز و انجام آن نانویس مانده بود به فرزند عزیز میرزا حسن خان واگذارده‌ام که آن را به انجام برساند و آن را به او بخشیدم.
نک: مجلس، ش ۲۲۵۷٫
این میرزا تقی هم وزیر اصفهان بوده و داستان کشته شدن او در انساب خاندان‌های مردم نائین (ص۳۳) آمده است.
نسخه دیگر آن در کتابخانه ملک هست به شماره ۳۸۴۳ به نستعلیق قرن ۱۳ق (ص ۴۴۸ فهرست).
نسخه دیگری هم در نزد میرزا عبدالعظیم خان قریب بوده و اکنون در دانشگاه تربیت معلم است به شماره ۸۵ نوشته علی نائینی در روز سه‌شنبه ۹ ج ۱/ ۱۲۷۲ق.
نک: نشریه، ۵/ ۶۳۱٫
نوع کاغذ:سفید.
تزئینات جلد:تیماج حنایی ضربی و مقوایی با ترنج.
یادداشت محسن خان فرزند مشیر لشکر نائینی در صفحه عنوان.
نسخه گویا مسوده است و به سه خط یا سه قلم، عنوان‌های آنها در برخی جاها در هامش گذارده شده است با خط نستعلیق ریزتر، در دو بخش:
نخستین آن منشآت قاجاری است جزو همین کتاب (ص۲-۱۶۷) و آنچه در ص ۲۸-۸۰ آمده است باز در آخر تکرار شده و نامه‌هایی هم باید جزو همین کتاب باشد، بخش دوم از آغاز کتاب است و به انجام نمی‌رسد.
در اینجا شاید نقل خط و تاریخ شده باشد و نسخه به خط دیگری باشد.
فهرست مطالب شش فصل این کتاب در فهرست سپهسالار و ملک و انساب خاندان‌های مردم نائین (ص۳۳) آمده است.
از میرزا محمد منشی در فهرست آتابای (ص ۱۵۲ و ۴۶۴ کتب تاریخی) «تاریخ حکایات» یاد شده است و یک نسخه به ش ۱۶۸ دفتر در دو جا وصف شده است و می‌دانیم که سه نسخه در این کتابخانه هست به ش ۹۹۸ تا ۱۰۰۰ و این یکی شاید همان ۹۹۸ باشد. او شاید همین مولف سفینه الانشاء باشد.
پس کتاب سفینه الانشاء از میرزا محمدمهدی فروغ پسر محمدباقر بهجت اصفهانی‌زاده ۱۱۲۳ق و زنده در ۱۲۶۷ق و مولف تذکره الشباب به نام ناصرالدین شاه در محرم ۱۲۶۵ق در اشعار و احوال شخص خود و صحائف العالم نخواهد بود.
نک: منزوی، ۶۶۹؛ ذریعه، ۲/ ۳۵ و ۱۵/ ۹؛ دانشگاه، ۲/ ۵۸۴؛ مجلس، ش ۲۵۹؛ ملک، ص ۱۲۰؛ تاریخ تذکره‌های فارسی، ۱/ ۴۰۷؛ عامری نامه، ۲۵۱٫
مولف سفینه الانشاء جز حاج میرزا محمد مجتهد نائینی پسر حاج میرزا هادی نائینی است که در ج ۱ یا ج ۲ سال ۱۳۰۵ق در ۸۵ سالگی درگذشته است، از او است ترجمان الحق و لسان الصدق در ترجمه احقاق الحق قاضی نورالله مرعشی شوشتری.
نک: منزوی، ۸۷۰؛ اثبات الحق.
همچنین تفسیر آیت نور برای حاج میرزا آقاسی.
نک: منزوی، ۲۶؛ انوار، ۲/ ۳۱۴٫
و گویا هم رساله وجوب سلطنت بر ناصرالدین شاه.
نک: ملک، ۴۷۵؛ منزوی، ۱۷۱۲٫
پسرش میرزا علی خان صفاءالسلطنه متخلص به نایب و سپس به مشتاقی که منشی وزارت مالیه و نایب اول وزارت خارجه بوده است، نستعلیق را خوش می‌نوشت و از اوست دیوان مشتاقی و کنزالمعجزات ناصری.
نک: مشار، ۱۲۸۷؛ منزوی، ۲۵۳۰ و ۳۰۶۳٫
و او همان ترجمان الحق را در ذح ۱۳۰۷ق بارس ئیل از روی اصل نوشته است. او قونسول کربلا شده و در همانجا در ۱۳۱۸ق در گذشته و ۷۳ سال داشته است.
پسرش میرزا عباس خان صفاءالسلطنه (۱۲۴۳-۱۳۵۸ق) است که خط او مورخ ۱۳۲۷ق در صفحه عنوان نسخه سفینه الانشاء سنا آمده و می‌نویسد که این کتاب از منشآت آقا میرزا محمد منشی نایینی نیای مادری پدرم آقا میرزا علی خان مشتاقی صفاءالسلطنه می‌باشد و میرزا اسدالله خان منشی دایی پدرم آن را به یادگار برای پدرم نوشته و بدو بخشیده و پدرم هم آن را به من که بزرگترین فرزند و جانشین او هستم واگذارده است در همین جا یادگاری حاج میرزا محسن خان پسر میرزا علی‌نقی نایینی مشیر لشکر دایی همان میرزا علی خان نیز دیده می‌شود.
نک: تاریخ نایین، ص ۱۲۳ و ۱۲۷ و ۱۳۰ و ۱۷۵؛ انساب خاندان‌های مردم نایین، ۳۲-۳۴ و ۳۷؛ المآثر و الاثار، ۱۶۷؛ جنگ، ۱۷۵۱۵سنا. ذریعه، ۹/ ۸۲۶ و ۱۶/ ۱۸۵٫
در بخش نخستین این نسخه این تاریخ‌ها دیده می‌شود: ۱۲۲۵، ۱۲۲۶، ۱۲۲۷، ۱۲۲۸، ۱۲۲۹، ۱۲۳۴، ۱۲۳۳، ۱۲۳۶، ۱۲۳۵، ۱۲۳۷، ۱۲۳۸، ۱۲۴۷، ۱۲۵۶، ۱۲۶۰٫
در بخش دوم این تاریخ‌ها: روز پنجشنبه ۴ شوال ۱۲۱۲ق والدمیر ۱۲۱۳، ۱۲۳۸، ۱۲۴۰، ۱۲۵۶ در ص ۴۰ (بخش ۱) نامه‌ای است از محمدعلی نائینی برای میرزا عبدالوهاب منشی الممالک دیوان در ۱۲۲۶ق، همان که در پایان دوباره نوشته شده است.
در ص ۴۲ وقف‌نامه‌ای است از عبدالمحمد بن میرزا علی شریف نائینی در ۱۲۳۵ق برای نسخه صحیفه سجادیه بر استاد خود مولانا ابراهیم رازی نجم‌آبادی که در پایان هم دوباره آمده است.
در ص ۷۹ و ۸۰ بندی است درباره تعمیر رواق امام‌زاده ابوالحسن بن علی بن جعفر بن موسی کاظم به دستور فتح‌علی شاه در ۱۲۴۸ق (مانند آنچه در پایان هم می‌بینیم).
این هم گفته شود که محمدباقر بن حسن خان ترشیزی از منشیان دیوان حاجی محمد ولی میرزا پسر فتح‌علی شاه به دستور او نامه‌های دیوانی روزگار فرمانروایی او را در چهار سفینه و چند شرایح گرد آورده و سفینه الانشاء نامیده و تاریخ آن ۲۳ رجب ۱۲۲۳ق است.
نک: آستان قدس، ۷/ ۵۷۵؛ فهرست شهرستانها، ۸۴۵٫
یادداشتهای مربوط به عنوان و پدیدآور: از میرزا محمد نائینی منشی باشی، سپس وزیر و متخلص به فروغ پسر میرزا ابوالحسن شریف نائینی پسر میرزا زین‌العابدین ملا باشی روزگار صفویان که در ۱۱۷۳ق زاده و در ۱۲۶۷ق زنده بوده است.
یادداشتهای مربوط به مشخصات ظاهری اثر: نوع خط:نستعلیق و نسخ.
یادداشتهای مربوط به نسخه موجود: ۱صفاءالسلطنه نائینی در ۱۳۲۷ق در صفحه عنوان یادداشت کرده.
یادداشتهای مربوط به نمایه ها، چکیده ها و منابع اثر: ماخذ فهرست: مجلد یکم، صفحه ۵۴۲-۵۴۴٫
یادداشتهای مربوط به خلاصه یا چکیده: نسخه‌ای در کتابخانه ملی است به ش ۱۹۰۰ که دیباچه و فهرست و عنوان فصل را ندارد و چنین آغاز می‌شود: «مختصر از احوال و انساب و اخلاق و اسباب سرکار خلافت نصاب» (برابر با سطر ۵ ص ۱۷۳ نسخه سنا) آن هم به نستعلیق است از میرزا اسدالله در تهران در ۱۲۶۶ق برای میرزا محمد علی خان نائینی مولف آن «آقا میرزا محمد خان نائینی» و گردآورنده آن همان میرزا اسدالله است (۴/ ۳۵۴).
تاریخ: ۲۰۱۵۰۷۰۱
محل و شماره بازیابی: ۱۱۱۷۴۶۴