شماره بازیابی: ۱۱۲۴
شماره مدرک کتابخانه مجلس: IR‭۱۰-۱۹۵۷۲‬
زبان اثر: فارسی
عنوان و نام پدیدآور: عجائب الغرائب [نسخه خطی]/ از: نورالدین حمزه بن علی ملک بیهقی مشهور به شیخ آذری.
قطع: وزیری. ۱۶*۲۷سم. ۱۰۲گ. ۱۲بیت.
آغاز، آغازه، انجام، انجامه: آغاز:نسخه بدین دو بیت آغاز و ختم می‌گردد:
قیروان راست مرغی آشفته/ که نگردد بکارد او کشته
چون بمالد بر آن دو چشم افعا/ گردد از صنع ایزدی بینا
گ ۱۶ نه:
علفی هست نام او قوهاست/ در کتاب عجائب الدنیاست
گ ۵۷ نه:
هست اندر عجائب الدنیا/ سخنی نقل می‌کنم اینجا
گ ۷۰ نه:
در کتاب عجائب الدنیا/ گفت در مصرع هست نوع حصا
گ ۶۴ نسخه چنین آمده:
بعد حمد مفتح الابواب/ بشنو از من مقدمات کتاب
دو کتاب و نمونه دو جهان/ این غرائب شد آن عجائب دان
چون که عالم همه دو قسم آمد/ این یکی گنج و آن طلسم آمد
قسمت اصل او مغیبات است/ و آنچه فرعست آن شهادات است
هریک از اصل و فرع شد قسمی/ زان سبب کردمش جدا اسمی
اسم اول غرائب الدنیا/ اسم ثانی عجائب الاعلا
هرچه اندر غرائب الدنیاست/ وان همه در عجائب الاعلاست
آن غرائب همه اشارات است/ وان عجائب همه عبارات است
با تو در غیبت و حضور سخن/ می‌کند لیک بی‌زبان و دهن
هرچه اندر کتاب این دنیاست/ تو یقین دان که آن کلام خداست
بنابراین اساس تالیف این کتاب دو کتاب غرائب الدنیا و عجائب الاعلا بوده ولی گذشته از این دو کتاب مولف از کتب دیگر مطالبی نقل نموده و تصریح به ماخذ خود کرده و از آنها: عجائب الدنیا، عجائب المخلوق، ربیع الابرار زمخشری، سراج القلوب، تحفه الغرائب، تحفه العشاق و جواهر البرکات می‌باشد. آذری در این کتاب عجائب و غرائب شهرها و چشمه‌ها و ساختمان‌ها و حیوانات و پرندگان و غیر از اینها را نقل نموده و پس از آن بیاناتی عرفانی کرده و برای نمونه و نشان دادن طرز کتاب این چند بیت را در اینجا می‌آوریم:
هست در فاریاب چشمه آب/ علفی هست اندران گرداب
هرکه در آب چشمه می‌خسبد/ آن علف محکم اندرو چسبد
خویشتن را بزور نتواند/ که از آن چشمه هیچ برهاند
نفس مائل بود به آب و علف/ همچو حیوانست غافل او ز شرف
علف و آب و چشمها و هوا/ فایض آمد نفوس حیوان را
این علف جوع کرد آب و عطش/ تا از این فیض وارهی خوشخوش
با جستجوی زیاد در این کتاب (جز در گ ۳۶ نه) تخلص آذری را نیافتم و آن این است:
جای رحمست ای خدای جهان/ بر فروماندگان این دوران
خاصه بر آذری بی‌چاره/ که فرومانده است یکباره
نسخه کهنه‌ای از این کتاب ولی به نام عجائب الدنیا که ظاهرا در اواخر ق ۹ق. نگارش یافته در کتابخانه ملی ملک در تهران موجود و بدین بیت آغاز گردیده:
ابتدا میکنم به بسم‌الله/ کوست بر کل کائنات گواه
شرح حال آذری در تذکره الشعراء، ص ۳۹۸-۴۱۲؛ مجالس العشاق مجلس ۷۳، حبیب السیر، ج ۳ جز ص ۱۷۳، مجالس المومنین، هفت اقلیم، ص ۶۴۸-۶۵۱ م.س؛ تاریخ فرشته، ۱/ ۶۲۷-۶۲۹، کشف الظنون، ۲/ ۱۰۷؛ آتشکده آذر، ص ۸۸-۸۹؛ ریاض العارفین، ص ۳۹، مجمع الفصحا، ۲/ ۶-۷ و طرائق الحقائق، ۳/ ۲۵ نگارش یافته.
تزئینات نسخه:برخی از برگ‌ها دارای سرسوره‌های مذهب بوده. چند برگی که در آخر نسخه می‌باشد از اوائل کتاب و حواشی آنها با طلا گل و برگ کشیده شده و همه برگ‌ها جدول‌کشی گردیده.
نوع کاغذ:خانبالغ.
تزئینات جلد:تیماجی.
یادداشتهای مربوط به عنوان و پدیدآور: مولف از شعرای معروف ق ۹ق. بوده، به اتفاق تذکره‌نویسان در ۸۶۶ق. جهان را بدرود گفته و هشتاد و دو سال زندگانی کرده. دولتشاه سمرقندی نام این کتاب را عجائب الغرائب ثبت نموده، آذر و هدایت نائب الصدر مولف طرائق الحقائق او را پیروی کرده‌اند، مولف حبیب السیر نام آن را عجائب الدنیا دانسته و حاجی خلیفه او را تقلید نموده و مسلما نام کتاب عجائب الدنیا نیست چرا که شیخ آذری اثری دیگر با این نام دارد و مکرر در این کتاب از آن نقل‌هایی شده و از آنها است:
یادداشتهای مربوط به مشخصات ظاهری اثر: نوع خط:یکی از اساتید خط نستعلیق.
یادداشت عملیات: همه برگ‌های آن جا‌به‌جا شده، برخی از ابیات آن را محو کرده‌اند. پاره‌ای از برگ‌ها را بریده‌اند و بدین سبب ابیاتی از برگ‌ها هم بریده شده و با وضع بسیار بدی برگ‌ها را وصالی و متن و حاشیه کرده‌اند.
یادداشتهای مربوط به نمایه ها، چکیده ها و منابع اثر: ماخذ فهرست: مجلد دوم، صفحه ۱۶۱۸-۱۶۲۰٫
یادداشتهای مربوط به خلاصه یا چکیده: این بخش موجود در حدود ۲۴۰۰ بیت است.
تاریخ: ۲۰۱۲۱۰۱۶
محل و شماره بازیابی: ۱۱۳۹۴۳