توضیحات

نفائس الفنون فی عرایس العیون (جلد ۱)

این کتاب، یکی از دایره المعارف‌های نفیس فارسی است که تا حدی از نظرها دور مانده است. نفائس الفنون، گنجینه‌ای گران بها از ادب و فرهنگ گذشته این آب و خاک می‌باشد. این کتاب، تمامی علوم و فنونی را که در قرن هشتم هجری شناخته شده بود، در بر دارد. نویسنده با شکیبایی فراوان و آگاهی عمیق به علوم و مسائل آن پرداخته است.

وی، ابتدا، از علم، تعریفی جامع به دست می‌دهد و سپس به تقسیم بندی و طبقه بندی علوم می‌پردازد و آن گاه هر علم را با اجزا و فروع آن مورد تدقیق قرار می‌دهد و هیچ علم و فنی را از قلم نمی‌اندازد؛ از علم اکتاف گرفته تا هندسه و جبر و مقابله و از قیافه شناسی تا مکانیک (علم حیل)، همه را آورده است.

در نفائس الفنون، در تقسیم علوم چنین آمده است: «بدان که علم، به قسمت اولی، منقسم شود با حکمی و غیر حکمی… حکمت ، عبارت است از علم حقایق اشیاء چنان که باشد و قیام نمودن به کارها چنان که باید به قدر استطاعت تا نفس انسانی به کمالی که متوجه است بدان برسد، پس منقسم شود به دو قسم: علمی و عملی. علمی، تصور حقایق موجودات است و تصدیق به احکام و لواحق آن، چنان که فی نفس الامر باشد به قدر قوت انسانی و عملی، ممارست حرکات و مزاولت صناعات از جهت اخراج آنچه در حیز قوت باشد به حد فعل، به شرط آنکه مؤدی بود از نقصان به کمال به حسب طاقت بشری. و علوم غیر حکمی منقسم شود به قسم دینی و غیر دینی و علوم دینی ، یا عقلی‌اند یا نقلی یا مرکب از هر دو… و علم غیر دینی همچو علم محاوری… و بعضی از ایشان، قسمت بدین وجه کنند که علوم، یا شرعی است یا حکمی یا جامع میان شرعی و حکمی که آن تصوف است…» . بدین ترتیب مؤلف، مبنای کتابش را بر تقسیم علوم به حکمی و غیر حکمی می‌نهد و آنها را علوم اوایل و علوم اواخر می‌نامد. ابتدا، علوم اواخر را شرح می‌دهد و آنها را به چهار دسته تقسیم می‌کند که هر کدام شامل چند فن است.

۲.۲ – علوم اوایل

الف) حکمت ، شامل: علم تهذیب اخلاق ، علم تدبیر منازل ، علم سیاست مدن .
ب) اصول حکمت نظری ، شامل: علم منطق ، فلسفه اولی ، علم الهی و علوم طبیعی .
ج) اصول ریاضی ، شامل: اسطقسات ( هندسه )، اسطرنوما ( نجوم )، ارثماطیقی ( اعداد ) و موسیقی .
د) فروع طبیعی، شامل: طب ، کیمیا ، سیمیا ( تسخیر و طلسم )، تعبیر خواب ، علم فراست ، احکام نجوم، خواص اشیاء، علم حرف الطبیعه، علم دم و هم.
ه) فروع ریاضی، شامل: علم هیئت ، علم مناظر ، متوسطات، علم حساب ، علم جبر و مقابله، علم مساحت ، علم صور کواکب ، علم ارقام و اسطرلاب ، علم مسالک و ممالک، وفق اعداد، علم رمل ، علم حیل و ملاعب.
شمس الدین آملی با حوصله تمام این بخش‌ها را تعریف می‌کند و مورد بررسی قرار می‌دهد و از آن جا که طبع شاعرانه‌ای داشته، در جای جای کتاب اشعار فراوانی را می‌آورد.
در قسمت تواریخ و سیر که در بخش علوم محاوری از علوم اواخر آمده، تاریخ را از آفرینش جهان و آدم آغاز می‌کند و پس از شرح حال پیامبران ، به بیان ملوک پارسی می‌پردازد؛ از کیومرث شروع می‌کند و پیشدادیان ، اشکانیان ، ساسانیان و هم چنین ملوک بعد از اسلام را تا سلطنت الجایتو، سلطان محمد خدابنده که معاصر مؤلف است، شرح می‌دهد، سپس به مقالات اهل عالم می‌پردازد و ادیان یهود و مسیحیت را بیان می‌کند و پس از آن، فرق مختلف اسلامی را که اهل اصول اسلامی می‌داند، معرفی می‌کند ( معتزله ، جبریه ، صفاتیه ، خوارج ، مرجئه ، وعیدیه و شیعه ).
در بخش علم مسالک و ممالک، اطلاعات جغرافیایی سودمندی را ارائه می‌دهد، از جمله در باره کشورهای مهم اروپایی که در آن روزگار به بلاد افرنج معروف بودند، مطالبی را بیان می‌کند، مثل: «… یکی ایرینا ( ایرلند )، آن زمین را، خاصیت آن است که در آن حشرات زهردار متولد نشوند و مردم آن جا دراز عمر باشند و سرخ روی و بلند بالا و قوی هیکل…»

۲.۳ – اصطلاحات دیوانی

نفائس الفنون، اطلاعات سودمندی در باره آنچه که در روزگار نویسنده در امور جاری و اداری مملکت ، حاکم بوده به ما می‌دهد، از جمله پاره‌ای از اصطلاحات دیوانی را این طور توضیح می‌دهد:
دیوان: عبارت است از جمع متفرقات مردم جهت ترتیب امور مملکت.
دستک: آنچه مهمات روز به روزی بر آن نویسند.
تذکره: آنچه به حاکم نویسند و جواب بستانند.
مرسوم: آنچه سال به سال به کسی دهند جهت مباشرت شغلی معین.
ادرار: آنچه بر سبیل انعام به کسی دهند استمرارا و توریثا.
توفیر: آنچه از تصرفات بیرون آرند و مهمل بوده باشد.