توضیحات

البُلغه قدیمی ترین فرهنگ عربی به فارسی، تالیف ابو یوسف یعقوب بن احمد بن محمد بن احمد قاری کردی نیشابوری (متوفی ۴۷۴ ق) (سیوطی جلد ۱، ص ۳۴۷، حاجی خلیفه جلد ۱، ستون ۲۴۳). حاجی خلیفه نام این کتاب را با ذکر نام مولف ذیل البلغه فی اللغه آورده و بار دیگر ذیل البلغه المترجم فی اللغه بدون ذکر نام مولف. بار دوم تعداد بابهای کتاب را تا ۴۰ دانسته است.

در دو نسخه از این کتاب که چاپ مینوی و حریرچی (۱۳۵۵ ش، تهران) بر مبنای آن صورت گرفته است، نام کتاب البلغه فی اللغه آمده اما در نسخه ی دیگری از آن که در کتابخانه ی چستر بیتی در دوبلین (ایرلند) نگهداری می شود و از روی خط مصنف نوشته شده است، نام البلغه المترجم فی اللغه آمده است. نسخه ی دیگری از قرن هفتم که در کتابخانه ی مجلس سنا نگهداری می شود نیز نام کتاب البلغه المترجم فی اللغه آمده است.
مولف کتاب را در ۴۰ باب طراحی کرده و در هر باب که خود شامل چند فصل است، لغات مربوط به یک موضوع گردآوری شده است. عناوین بابها و فصلها به عربی است. ترجمه ی عنوان چند باب آن چنین است:
باب اول در خلقت انسان و اندامهای او
باب پنجم در ذکر ادیان و مذاهب
باب ششم درباره زنان
باب هشتم در ذکر پیشه وران و صنعت گران
باب نهم در آلات صنعتگران
باب بیست و هفتم در ذکر حشرات و گزندگان
باب بیست و هشتم در ذکر پرندگان
برخی لغات عربی که به همان شکل در فارسی متداول بوده، ترجمه نشده و فقط در مقابل آنها کلمه (معروف) آمده است. بعضی معادلهای فارسی که برای لغات عربی آمده است، امروز کاملا متروک است. ، مانند آهیانه (در ترجمه ی قحف یعنی استخوان جمجمه) ، کالوج (انگشت کوچک)، مخنده (در ترجمه ی هامه، مفرد هوام، یعنی حشرات و جانوران زهردار)، مورش (مهره) و غیره.
از البلغه پنج نسخه در دست است. در چاپ ۱۳۵۵ شمسی آن، از ۲ نسخه ی گوتا (آلمان) و اماسیه (ترکیه) استفاده شده اما در مقدمه ی کتاب به وجود دو نسخه ی دیگر آن نیز اشاره شده است. یکی از دو نسخه، نسخه ی چستربیتی است که در سال ۶۶۸ق کتابت شده و نسخه ی دیگر، نسخه ی مجلس سنای سابق است.
به نوشته ی عارف نوشاهی نسخه ی دیگری نیز از قرون یازدهم و دوازدهم قمری در موزه ی ملی پاکستان در کراچی نگهداری می شود.