ایاز  غلام خوش سیرت و خوش صورت سلطان، سردار و امیر لشکر وی بوده و تا پایان عمر به سلطان محمود و فرزندانش خدمت کرده است.

داستان عشق سلطان محمود غزنوی به غلام ترک خود، جز جنبه افسانه ای آن، واقعیتی تاریخی هم دارد که از سده ششم به بعد، واقعیت تاریخی آن دگرگون شد و کسانی چون احمد غزالی، عین القضات همدانی، عطار نیشابوری و مولوی از آن برای تبیین مفاهیم عرفانی بهره بردند. در سده های دهم و یازدهم هجری، داستان دلبستگی محمود به ایاز، مورد توجه شاعران منظومه پرداز قرار گرفت و چند منظومه با همین نام سرودند.
این داستان دستمایه بسیاری از شاعران و نویسندگان فارسی زبان بوده و تاثیر بسزایی بر تصویرپردازی و معنی سازی شاعران عارف و غیر عارف داشته است. در این مقاله داستان های کوتاه و منظومه های بلند را در آثار ادبی جست و جو شده و ضمن یافتن پیشینه هریک، با روایت های مشابه مقایسه می شوند.

در روزگار معاصر نیز یکی از شاعران این افسانه را با رنگ و لعاب بیشتری سروده و احمد سهیلی این داستان تاریخی را به نثری فصیح و روان برگردانده است. این برگردان در سال ۱۳۳۱ شمسی زیور طبع یافته است.