توضیحات

«نشانه‌ای از حکمت الهی، گوهر دریای رحمت، چشم‌های بینای رویت اشیاء، دو ستاره نورانی و منشأ نور وجودهای زمین و آسمان». اینها وصف‌هایی است که صدرا در آغاز رساله در مورد دو مسأله «اتحاد عاقل و معقول» و «کل وجودات بودن عقل فعال» به کار می‌برد. با همین بیان ساده اما پرمعنا اهمیت این مبحث در حکمت متعالیه روشن می‌شود. از این‌رو دقت نظر در مطالعه این رساله ما را با یکی از مباحث سنگین حکمت آشنا می‌سازد.

این رساله شامل دو مقاله در پرداختن به دو مسأله مذکور می‌باشد. صدرا در مقاله اول، ابتدا مراتب عقل نظری را مطرح و ویژگی‌های هر یک را بیان می‌کند.

مرتبه عقل هیولانی: در حد ذات، جوهر معقول بالفعل نیست اما بالفعل یکی از اشیای محسوس و بالقوه همه اشیای معقول است. بین هیولای محسوسات و هیولای معقولات فرق است. هیولای معقولات در آنِ واحد می‌تواند به همه معقولات تبدیل شود اما هیولای محسوسات نه. برای این مطلب دو دلیل قابل ذکر است.

مرتبه عقل بالملکه: مقام دوم عقل است و در کسانی است که کمال یافته و جزو عقلا شده‌اند. مرتبه عقل فعال: عقل هیولانی حائز ملکه انتقال شده است. این مرتبه بالفعل معقول است جدا از این که عاقلی آن را تعقل کند یا نه، عقل فعال است و برای همین عقل هیولانی را به طرف عقل بالفعل سوق می‌دهد.